تایبەتمەندیەكانی یاسای بنەڕەتیی (دەستوور) کۆماری ئیسلامی ئێران[1]

چیا عەبدوڵڵاپوور

یەكەم: مێژووی نوسین و شێوەی دانانی یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران

بۆ ناسینی یاسای بنەڕەتیی هەر وڵاتێك دەبێ سەرەتا مێژووی نووسین و دانانی تاوتوێ بكەین. یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران یاسای بنەڕەتیێكی نووسراوە كە لە ساڵی ١٣٥٨ لە رێگای ریفراندۆمی گشتییەوە پەسەند كراوە.[2] بەر لەوەی كە سیستەمی پاشایەتی بروخێت و شۆڕشی گەڵانی ئیران سەكەوێ لە زستانی ١٣٥٧، بیری نووسینی یاسای بنەڕەتی لە لایەن ئیمام خومەینی و هاورێكانی لە پاریس هاتە بەر باس.

هەر لەوێ رەشنووسی یەكەمی یاسای بنەڕەتی دابین كرا. دواتر دوای ئەوەی كە سیستەمی پاشایەتی روخێندرا لە سەر دەستی هەموو گەلانی ئێران ئەم ڕەشنوسە لە لایەن تاك و گروپی جۆراوجۆرەوە هاتە بەر باس و هەڵسەنگاندن و شیكردنەوە و لە ١٥ی ڕێبەندانی ١٣٥٧ ئیمام خومەینی بەر لە دەست بەكاربوونی دەوڵەتی كاتی بازەرگان ئەركی پێك هێنانی ئەنجومەنی دامەزرێنەرانی[3] هەڵبژاردەی خەڵكی بۆ پەسەند كردنی یاسای بنەڕەتی راگەیاند. لە دوای دەست بەكار بوونی دەوڵەتی بازرگان،  شۆرای بەرزی پرۆژەكانی شۆڕش لەگەڵ پەسەندكرانی دەستەی دەوڵەت لە ٨ی خاكەلیوە دامەزراو لە ئەركەكانی ئەم شۆڕایە، دابین كردنی پرۆژە یاسای بنەڕەتی لە سەر رێوشوێنی ئیسلامی و بنەماكانی ئازادی  داندرا.

سەبارەت بە دانانی یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران لە سەرەتای شۆڕش دا دوو بۆچوونی جیاواز هەبوو دوو بۆچوون هەبوو ىۆچوونی یەكەمیان ىۆچوونی مەهدی بازرگان و هاوبیرەكانی بوو  مێهدی بازەرگان بە سەركەتنی شۆڕش، ئیمام خومەینی حوكمی سەرۆك وەزیرانی دەوڵەتی كاتی بە ناوی ئەو دەركرد ئەو بۆ ماوەی ٩ مانگ پۆستی سەرۆك وەزیرانی بە دەستەوە بوو دواتر لە دوای داگیركرانی سەفارەتی ئەمریكا لە لایەن خوێندكاران لە ١٣ی خەزەڵوەری ١٣٥٨(٤/١١/١٩٧٩) ناوبراو و دەوڵەتەكەی  بەتەواوی دەستیان لە كار كێشایەوە.^١[4] كە هەوڵی ئەوەیان دەدا كە یاسایەكی بنەڕەتی دێموكڕاتیك و خەڵكی دابنێن لەبەر ئەوەی لە سەرەتای سەركەوتنی شۆڕش بە بێ لەبەر چاو گرتنی بەرژەوەندی گشتی، لە لایەن ئیمام خومەینییەوە شۆڕای شۆڕش پێكهات لە لایەكی دیكەوە دەوڵەتی كاتی لە ناو ئەم شۆڕایەوە گرووپێكی بە نێوی ((شۆڕای پرۆژە سەرەكیەكانی شۆڕش)) پێكهێنا ئەم كۆمیتە شەش كەسییە رەشنووسێكی یاسای بنەڕەتییان ئامادە كرد لە لایەكی دیكەوە لە بەرنامەكانی دیكەی "دەوڵەتی كاتی" ئەوە بوو كە ئەنجومەنێك بە نێوی ((ئەنجوومەنی تاوتوێ كردنی كۆتایی یاسای بنەڕەتی)) پێك بێنێت و هەروەها بڕیار درابوو كە ئەندامەكانی ئەم ئەنجومەنە نەچنە ناو ناوەرۆكی باسەكانەوە و لە كۆتاییدا هەر ئەم رەشنووسە وەك یاسای بنەڕەتی پەسەند بكرێت و دواتر ئەم یاسای بنەڕەتیە بخرێتە راپرسییەوە و بە شێوەیەكی كۆتایی لە لایەن هەموو خەڵكەوە پەسەند بكرێت بە كورتی ئەوان مەبەستیان ئەوە بوو كە یاسایەكی بنەڕەتی دێموكراتیك بنووسن و پەسەندی بكەن.

بۆچونەكەی دیكە بۆچوونی ئیمام خومەینی بوو كە لە ئاكامی بەربەرەكانیەكی سیاسی و یاسایی لە هەمبەر بۆچوونی "دەوڵەتی كاتی" دا سەركەوتنی بەدەست هێنا. بە بۆچونی ئیمام خومەینی یاسای بنەڕەتی خاوەنی سێ روكن بوو: ئاـ پەسەند کرانی لە لایەن گەلەوە، ب ـ ئیجتهادی بەردەوامی زاناكان (فقها) لە سەر بنەمای كتاب و سونەتی پێغەمبەران جـ پەسەند كردنی لە لایەن وەلی فەقیه.

سەبارەت بە روكنی یەكەم خومەینی دەیگوت كە حكومەتی جێگای پەسەندی ئۆمەتی موسلمانی ئێران كۆماری ئیسلامی یە نە یەك وشە زیاتر و نە یەك وشە كەمتر، خومەینی فەرمانی دا حەوزەی علمیە لەو ساڵەدا كلاسەكان دابخات و پیاوانی ئایینی روو لە شار و گوندەكان بكەن و باشییەكانی كۆماری ئیسلامی بە نیسبەت شێوەو مۆدێلەكانی دیكەی حكومەتی وڵاتانی دیکە بۆ خەڵك روون بكەنەوەو بانگەشەی بۆ بكەن. هەروەها سەبارەت بە روكنی دووهەم ئیمام خومەینی دەیگووت كە دەبێ زاناكان و بیردۆزەكان دانیشن و كۆمەڵە رێساو یاسای شەریعەت كە پێوەندی بە ناوەرۆكی دەوڵەت، حكوومەت، مافەكانی گەل و پێكهاتەی دەوڵەت لە ئیسلام دایە لە سەرچاوەكانی قورئان و سونە دەربێنن و لە رێگای وەلی فەقیه و رێبەری پەسەندی بكەن.  ناوبراو لەو بارەوە كلتور سازی كرد و ناوی لێنا ((ئەنجومەنی بژاردەكان))ی یاسای بنەڕەتی.  روكنی سێهەمیش كە پەسەند كردنی لە لایەن وەلی فەقیه بوو مۆری پەسەندكردنی لەسەر یاسای بنەڕەتی دا کە ڕەوایی دەداتە یاسای بنەڕەتی.

لەم رووەوە خەڵكی ئێران لە ڕاپرسی گشتی ١٠ و ١١ی خاكەلێوەی ساڵی ١٣٥٨(٣٠و٣١/٣/١٩٧٩) بە زۆرینەی ٢/٩٨% هەموو ئەو كەسانەی كە مافی دەنگدانیان هەبوو دەنگی ئەرێنیان بە كۆماری ئیسلامی دا. و نیشانیان دا كە ئەم شێوە حكومەتەیان بەلاوە پەسەندە. بەڵام ئەوەی جێگای ئاماژە بۆ كردنە لەم راپرسیەدا هیچ هەڵبژاردنێكی دیكە نەبوو واتە تەنیا دەتوانی "كۆماری ئیسلامی" هەڵبژێری. دواتریش یاسای بنەڕەتیی ناوبراو لە ڕاپرسی گشتی ١٢/٩/١٣٥٨ (٣/١٢/١٩٧٩)بە ٥/٩٩% دەنگەكان لە لایەن خەڵكی ئێرانەوە پەسەند كرا.[5] و لە كۆتایی دا دەستوری كۆماری ئیسلامی لە پێشەكیەك و چاردە بەش دا و سەدو حەفتاو پێنج مادە و كۆتاییەك نوسراو لە لایەن زۆرتر لە دوو لە سەر سێی نوێنەرانی ئەنجوومەنی بژاردەكانی یاسای بنەڕەتی خەڵكەوە پەسەند كرا. شایانی باسە كە یاسای بنەڕەتی دوای ١٠ ساڵ لە تێپەر بوون بەسەر سەركەوتنی شۆڕشدا لە رێكەوتی ٤/١٢/١٣٦٨ (٢٣/٢/١٩٩٠) كە خامەنەیی كە لە لایەن خومەینییەوە ئاگادار كرابۆوەو پێ راگەیەندرابوو تاكوو ٢٠ كەس لە بژاردەكانی وڵات و ٥ كەس لە نوێنەرانی ئەنجەمەن لە پێوەندی لەگەڵ بابەتەكانی رێبەری، ناوندیەتی لە دەسەڵاتەكانی بەڕێوەبەری و دادوەری و راگەیاندن،  نوێنەرانی ئەنجومەن، كۆمەڵەی دیاری كردنی بەرژەوەندیەكانی رێژیم، شێوەی چاوپێداخشاندنەوە لە یاسای بنەڕەتی و گۆڕینی ناوی ئەنجوومەنی شۆڕای نیشتمانی بۆ ئەنجومەنی شۆڕای ئیسلامی لە ماوەی دوو مانگ دا تاوتوێ و راوێژی لەسەر بكرێت و ئاكامەكان و گۆرنكاریەكانی لە ڕاپرسیەكی گشتی دا لە لایەن خەڵكەوە پەسەند بكرێت.

پێشەكی یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی:

یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی پێشەكیەكی تا رادەیەك دریژی هەیە كە لە راستی دا رێگای شۆڕشی ئیسلامی لە شوێنەی كە لێی سەرچاوە گرتووە تا ئەو شوێنەی كە سەركەوتنی بەدەست هێناوە نیشان دەدات كە رێبەریە لیبڕاو و لانەدەرەكەی لە بەربەرەكانی و خەبات دژی رێژیمی پاشایەتی بەدەست مەرجەعی شیعەوە بووە و پیاوانی ئایینی لە ڕیزی پێشەوە بوون[6] لە گەڵ ئەوەشدا ئەوە دیاری دەكات كە یاسای بنەڕەتی چ ناوەرۆكێكی هەیە. بۆ گرینگی پێشەكی یاسای بنەڕيتی لە ئەنجومەنی بژاردەكان (مجلس خبرگان) دەنگی بۆ وەگیراوە، بەڵام هەموو پەسندیان كرد كە ئەو پێشەكیەی كە رێكخراوە لە سەرووی یاسای بنەڕەتیەوە دابندرێت.[7]

هەروەك ڕوونیشە پێشەكی دەستورەكان بۆچوونی جیاوازی لەمڕەوە هەیە، هەندێك دەڵێن خەسلەتی یاسایی نیە، بەڵام زۆربەی یاساناسەكان پێیان وایە کە پێشەكی دەستور بەشێكە لە دەستور و خەسڵەتی یاسایی هەیە و پێویستە کاری پێبکرێت.

هەمواركردنی یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی

یاسای بنەڕەتی وەك یاسایەكی سەرەكی و رێكخەری كۆلەكەكانی دەسەڵات و دابینكەرو پاریزەری مافەكانی خەڵك، نابێت بە هۆی گەردەلولی روداوە سیاسییەكان لە بایەخ و بەرزی كەم بكرێتەوەو لەرزۆك بكرێت و ورد بكرێت بەڵام لە لایەكی دیكە، نابێ ئەوە لە بیر بكەین  بەهۆی ئەوەی كە نووسین و دانانی یاسای بنەڕەتی لە لایەن مرۆڤەوەیە و مرۆڤ هەرچەندیش دوور نواڕ بێ ناتوانێ یاسایەك دابنێ كە بۆ هەتا هەتایە بیت و دیسانیش دوەای ماوەیەك ئەم یاسای بنەڕەتیە پێویستی بە چاكسازی و گۆران دەبێت[8] و بەهۆی ئەوەی كە ئەم یاسایە لە پێوەندی بە ژیانی سیاسی و بەرێوەبەری خەڵكەوە هەیە. بەرەوپێشچوونی كات و گۆڕانكاریە جۆراوجۆرە كۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسی شێوەو پێوەندی و بابەتگەڵی تازە دەهێنێتە كایەوە كە پێویستی بە قانونی شیاوی ئەو گۆڕان كاری و پێشڤەچونانەیە. هەروەها ئەزموونی رابردوو لە جێبەجێكردنی یاسای بنەڕەتی و ئەو كەموكورتیانەی كە لەو كۆمەڵگا سیاسیە سەرچاوە دەگرن دەمانگەیەنێتە ئەو بڕوایە كە لە رێگای پێداچوونەوەیەكی بەجێ و لۆژیكی چاكسازی پێویستە.

پێداچونەوە بە یاسای بنەڕەتییش جیاوازیەكی زۆری هەیە لەگەڵ پێداچونەوە بە یاسای ئاسایی چونكە پێداچونەوە بە یاسای بنەڕەتی پێویستی بە بارودۆخ و رێوشوینی بەرزو تایبەتی هەیە تاكوو بە ئاسانی نەتوانرێ یاسای بنەڕەتی پێداچوونەوەی پێدا بكرێت لە كۆماری ئیسلامی ئێراندا بە پێشنیاری رێبەر و بە راوێژی كۆڕی دیاری كردنی بەرژەوەندیەكانی رێژیم (مرجع تشخیص مصلحت نظام) لە بابەتی پێویست  دا دەبێ تا ئەو بابەتانەی كە چاكسازیان تێدا دەكرێ لەگەڵ تەواوكەرەكەی بە حوكمێك بە سەرۆك كۆمار رابگەیەندرێت و لە شۆڕای پێداچونەوە بە شێوەیەك كە یاسای بنەڕەتی  پێشبینی كردوە لە كۆبوونەوەیەكی ٧٠ تا ٨٠ كەسی كە زۆرتریان  خاوەن پۆستی فەرمین، باس و گفتوگۆی لەسەر دەكرێت و بڕیاری لەسەر دەدرێت. لە یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامیدا بنەمایەک سەبارەت بە پێداچوونەوە بە یاسای بنەڕەتی هاتوە كە ئاماژەی پێدەكەین. [9]

بەشی چوارەم ـ پێداچونەوە بە یاسای بنەڕەتی

ـ بنەمای ١٧٧: "پێداچونەوە بە یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران لە پرسی پێویست دا بە شێوەی خوارەوە دەكرێت. رێبەر دوای راوێژ كردن لەگەڵ كۆمەڵەی دیاری كردنی بەرژەوەندییەكانی رێژیم لە بڕیاریك دا بۆ سەرۆك كۆمار تا ئەو بابەتانەی كە چاكسازیان تێدا دەكرێ لەگەڵ تەواوكەری یاسای بنەڕەتی  بە شۆڕای پێداچونەوەی یاسای بنەڕەتی بە شێوەی خوارەوە پێشنیار دەكات."[10]

 ١ـ ئەندامانی شۆرای نیگابان.

٢ـ سەرۆكەكانی سێ دەسەڵاتە باڵاكە.

٣ـ ئەندامانی جێگیری كۆمەڵەی دیاری كردنی بەرژەوەندییەكانی رێژیم.

٤ـ پێنج كەس لە ئەندامانی كۆمەڵەی بژاردەكانی رێبەری (مجلس خبرگان رهبری).

٥ـ دە كەس كە رێبەر هەڵیان دەبژێرێت.

٦ـ سێ كەس لە هەیئەتی وەزیران.

٧ـ سێ كەس لە دەسەڵاتی دادوەری.

٨ـ دە كەس لە نوێنەرانی ئەنجومەنی شۆڕای ئیسلامی.

٩ـ سێ كەس لە خوێندكارانی زانكۆ.

شێوەی كار و چۆنیەتی هەڵبژاردن و بارودۆخەكەی یاسا دیاری دەكات. پەسەندكراوەكانی شۆڕا لە دوای پشت راست كردنەوە و واژۆ كردنی رێبەر دەبێ لە رێگای پەنا بردن بۆ دەنگی گشتی لە لایەن زۆرینەی رەهای بەشداربوانەوە لە راپرسی گشتیدا پەسەند بكرێت.[11]

لە ساڵی 1368 واتە راست دوای دە ساڵ لە پەسەند كرانی یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی، ئەو یاسای بنەڕەتیە پێدا چوونەوەی پێدا كرا لەسەر بنەمای ئەم پێداچونەوەیە كۆمەڵێك گۆڕانكاری تێدا كرا كە ئاماژە بە بەشێك لەم گۆڕانكاریانە دەكەین.

یاسای بنەڕەتی كۆماری ئیسلامی لە پێوەندی دەگەڵ ئایین دا

لەبارەی پەیوەندی دەستور بە ئایینەوە سێ جۆرە یاسای بنەڕەتی هەیە، دەستوری سێکۆلار كە دین لە دەوڵەت جیا دەكاتەوە وەك دەستوری توركیا و دەستوری فەرەنسی، دەستوری دینی وەك دەستوری ئێران، ئەو دەستورانە كە دین بەسەرچاوەیەك بۆ یاساكان دادەنێن وەك زۆربەی دەستورەكانی وڵاتانی عەرەبی.

یاسای بنەڕەتی كۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ بنەماكانی دینی ئیسلام گرێدراوەو لێی جیا ناكرێتەوە یاسای بنەڕەتیی کۆماری ئیسلامی بە ئاشكرایی پشت ئەستوور بە ئایین بە ئەژمار دێت لە مادەی دووهەم كۆڵەكەكانی رێژیمی باوەر و ئیمان بە خوادای تاك و تەنیا، ئیمان بە نبوت، ئیمان بە زیندووبوونەوە، ئیمان بە دادپەروەری خودا، بڕوا بە ئیمامەت و لە كۆتایی دا باوەڕو ئیمان بە كەرامەت و ئازادی لەگەڵ بەرپرسایەتی مرۆڤ ڕاگەیاندووە و كە بەشێوەیەكی بەربڵاو ئاماژەی بەوە کردوە کە بنەما ئیسلامیەکان جێبەجێ بكرێن. لە مادەی چوارەمدا باسی كردووە كە هەموو ئەو یاسایانەی کە لە پەرڵمان پەسەند دەکرێن لە ئاستی بەراوردكایدا نابێ لەگەڵ پێوەرە ئیسلامییەكان ناتەبا بن و دیاریكردنی ئەوەش لە ئەستۆی شۆرای چاوەدیریە (شورای نگهبان).[12]

بەشی كۆتایی یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی

خاڵێ جێگای سەرەنج سەبارەت بە كۆتایی یاسای بنەڕەتی كۆماری ئیسلامی ئەوەیە كە ئەم بەشە بایەخێكی یاسایی زۆری هەیە لە بەر ئەوەی كە لە لایەك كۆمەڵە ئایەت و رەوایاتێكی تێدایە كە لە لایەن زاناكان(فقە)ەوە پشتی پێ بەستراوە و لە لایەكی دیكەوە سەبارەت بە گونجاندنی وەك كۆتایی یاسای بنەڕەتی، هەڵبژاردنی بۆ كراوە.

سەرچاوە  و پەراوێزەکان:

---

[1] . مەبەست لەم بابەتە زیاتر باسکردنی وەک خۆی تایبەتمەندیەکانی یاسای بنەڕەتی کۆماری ئیسلامیە نەک هەڵسەنگاندنی ئەو یاسا بنەڕەتیە لە ڕووی پێشێلکرانی مافی مرۆڤ تێیدا بە گشتی و مافی گەڵی کورد بە تایبەتی.

[2] . شایانی باسە کە گەلی کورد ئەم ریفڕاندۆمەی بە هۆی نەگونجانی مافەکانی لە یاسای بنەڕەتیدا پرۆتیستۆ کرد  و بەشداری لە ریفراندۆم دا نەکرد.

[3] . بە فارسیەکەی ''مجلس موسسان''.

[4]. مهندس بازرگان، ماڵپەری ویكی پێدیا، اعلامیەی جهانی حقوق بشر، ویكی پدیا دانشنامە آ‌زاد، 4.4.2010 ، http://fa.wikipedia.org/wiki

[5] . وەک پێشتر ئاماژەمان پێ کرد کورد بە هۆی ئەوەی کە مافەکانی جیگیر نەبوو، لە هیچ کام لەم ریفراندۆمانەدا بەشداری نەکرد و هەر لەسەرەتاوە ناوەرۆکی کۆماری ئیسلامی بۆ دەرکەوت.

[6] . لێڕەش دا نکۆڵی لە بەشداری هەموو گەڵانی ئێران بە هەموو چینە جیاوازەکانەوە لە روخانی رێژیمی پاشایەتی دەکات و تەنیا بەشداری مەرجەعی شیعە زەق دەکاتەوە.

[7] .مدنی د.سید جلالدین، كلیات حقوق اساسی، انتشارات پایدار، چاپی بیستەم، ٢٠٠٨، ل ٢٨

[8] . هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 35

[9] . هاشمی د.سید محمد، بررسی تطبیقی و موضوعی بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران،

[10] . جهانگیر منصور، قوانین و مقررات ێ‌یین دادرسی كیفری، نشر دیدار، تاران،چاپی بیست و هەشتەم، ١٣٨٧(٢٠٠٨)، ل ٢٥

[11] . مدنی د.سید جلالدین، كلیات حقوق اساسی، انتشارات پایدار، چاپی بیستەم، ٢٠٠٨، ل ٣٦

[12] . هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل ٢٩

تێبینی: ئەم بابەتە لە رۆژنامەی ''کوردستان'' ژمارە ٥٩٥ شدا بڵاو بوتەوە