باج

چیا کوردستانی

 مێژووی باج (1)

گومانی تێدا نیە كە تەمەنی باج یەكسانە لەگەل تەمەنی پێك هاتنی حكومەت لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، بەو واتایە كە هەموو حكەمەتەكان، لە هەر شوێنێكی جیهان‌و لە هەر قۆناغێكی مێژوودا لە خاڵێك دا هاوبەش بوون ئەویش وەرگرتنی باج‌و دابین كردنی خەرجیەكانی حكومەت لە لایەن خەڵكە‌وەو لە لایەكی دیكەوە كەمتر حكومەتێك پەیدا دەبێ‌ كە خەڵكەكەی تەواو بە ویستی خۆی بەشدار بووبن لە دانی باج دا.

لە كۆندا وەرگرتنی باج لە خەڵك بنەمایەكی لۆژیكی نەبووەو تەنیا لەسەر بنەمای پێویستی‌و دادوەری‌و ویژدانی ئەو حكومەتەی لەسەر كار بووە دیاری دەكرا لەكاتێكدا دا دادپەروەری وادەخوازی كە لە دیاری كردنی بڕی باج دا دەبی سەرنج بدرێتە دوو هۆكاری سەرەكی: 

1ـ پێویستیە ماڵیەكانی حكومەت بۆ ئەنجامدانی ئەركەكانی خۆی بۆ نموونە بەرگری كردن لە ئاسایش خەڵكەكەی‌و خاكەكەی لە قەدیم دا‌و ئێستا پێكهێنانی ژێرخانی ئابووری‌و ئەنجامدانی خەدەماتی ئاسوودەیی بۆ خەڵك‌و ...هتد پێوە زیاد بووە. هەروەها هێزی ئابووری چینە جیاوازەكانی خەڵكی وڵات‌و راددەی كەڵكوەرگرتنیان لە ئیمكاناتەكان بدرێت.

لە كۆندا لەگەڵا ئەوەیدا كە چینەكانی ئاسوودە (مرفە)ی وڵات لەگەڵا ئەوەیدا كە سەرچاوەكانی ئابووری‌و پۆستە سەرەكیەكانی وڵاتیان لەدەست دا بووە، لەگەڵا ئەوەشدا لە دانی باج معاف بوون‌و لەجیاتی وان چینەكانی ناوەند‌و قشری فرودست ناچار بوون باج بدەن. هەلبەت هەندێك لەوانەش بە جۆرێك جاروبار باجیان دەدا بەڵام لەگەڵا ئەوەشدا بری ئەو باجانە بە شێوەیەك نەبووە كە كێشەیەكیان بۆ درووست كات، لە كاتێكدا كە چینەكانی خوارەوەی كۆمەڵگا لە هەر بارودۆخێك دابان ئەركیان بووە كە باج بدەن‌و دانی ئەو باجە لە سالانێكدا كە بە هۆی وشكەساڵی‌و یان هۆكاری تر ئەگەری وەبەرهێنای بەرهەم نەبووە كێشەگەلێكی زۆری بۆ خاوەن كشت‌و كاڵەكان پێك هێناوە.

هەروەها لە كۆندا لە وەرگرتنی باج لە خەڵك زۆر (جبر) بەكار براوە فەرمانبەرانی حكوومەت وەها تووندوتیژیەكیان نواندووە كە ئەو كەسانەی كە باجیان داوە ناچار دەكران كە باغ‌و رەزەكانیان بە رەهن دانێن تاكوو بتوانن مافەكانی دەوڵەت بدەن. دوای ئیسلامیش بە سەرنج دان بە تەمەنی كورتی حكەمەتەكان‌و ئەوەیكە زوو زوو حكەمەت پێك دەهاتن‌و بە هۆی شەڕی زۆرەوە تووشی رووخان‌و لەناوچوون دەچوون كە خەڵكی بەدبەخت ناچار دەكران هەرجارە باری قووسی ئەوشەڕانە هەڵگرن تەنانەت جاری وابووە دانیشتوانی هەندێك لە شارەكان ناچار دەبوون كە لە ساڵێكدا بە هۆی دەست بە دەست كرانی حكومەتەكان لە نێوان مدعیان چەندین جار باج بدەن‌و هەڵبەت ئەوەی كە روونە دانی ئەو باجانە تەنیا بۆ نەهێشتنی توورەیی (شر)ی دەسەڵاتداران بووە، ئەوەی كە جێگای ئاماژەیە ئەو زوڵم‌و زۆریەش لە وەرگرتنی باج‌و لە بەرچاو نەگرتنی بارودۆخی تاكەكانی حكومەت لە رووی مالیەوە زۆربەی جار بۆتە هۆی سەرهەڵدانی نارەزایەتی لە لایەن خەڵەكەوەو شۆرش‌و سەرهەڵدانی بە دژی دەسەڵاتداران درووست كردوە.

 باج چیە؟ 21)

باج بریتیە لە بەشێك لە دەرامەتی یان ماڵای تاكەكان كە بە مەبەستی دانی بەشێك لە خەرجیە گشتی‌و پاراستنی بەرژەوەندی كۆمەڵایەتی‌و ئابووری‌و سیاسی وڵات بە هۆی قانوون لە رێگای دەوڵەتەوە دادەنرێ‌ بە واتایەكی تر بۆ بەردەوام بوون‌و بەهێزی ‌و خۆراگری كۆمەڵگا ‌و پێشكەش كردنی خەدەمات كۆمەڵایەتی لە لایەن دەوڵەت هەر كام لە تاكەكانی كۆمەڵگا بە سەرنج دا بە توانای دانی خۆی دەبێ‌ نرخی بەشێك لەم خەدەماتانە وەك باج بدا بەدەوڵەت‌و لەم بەشدار بوونە كۆمەڵەكیەدا بۆ گەیشتن بە گەشەو پێشكەوتن‌و ئاسایش‌و گەورەیی كەرامەتی مرۆڤایەتی بەشیان هەبێ‌ بەشدار بن.

ئاماج لە دانانی باج چیە؟

هەر دەوڵەتێك بۆ بەرێوە بردنی كۆمەڵگا پێویستی بە ئیمكاناتی ماڵییە تاكوو بتوانێ‌ ئەو ئەركانەی كە لە لایەن خەڵكەوە وەئەستۆ گرتووە بە شێوەیەكی باش ئەنجام بدا.

بەرچاوترین ئەم ئەركانە بریتین لە:

1ـ پاراستنی سەربەخۆیی‌و یەكپارچەیی وڵات لە رێگای دابین كردنی كەڵ‌وپەڵا‌و ئامرازەكانی بەرگریكردن‌و  بەرێوە بردنی هێزە نیزامی‌و پۆلیسیەكان.

2ـ درووستكردن‌و بەرەوپێش بردنی رێگاكانی پەیوەندی‌و كەڵ‌و پەلی هەڵگرتن ‌و گواستەوە.

3ـ دابین كردنی تەندرووستی، ئاو، كارەبا، مخابرات‌و زۆربەی كەڵوپەلەكانی پێوەندی كۆمەڵەكی بۆ گشت كۆمەڵگا.

4ـ دابین كردنی پەروەردە لە هەموو ئاستەكاندا.

5ـ پێكهێنانی دادگا‌و پەیرەو كردنی دادپەروەری بۆ چارەسەر كردن‌و نەهێشتنی سكاڵا‌و دابین بوون‌و بەردەوامی ئاسایشی كۆمەڵایەتی.

6ـ دابین كردنی پێداویستیە گشتییەكانی تاكەكانی كۆمەڵگا لە ئاستێكی جێی پەسەند.

7ـ دابین كردنی ژێرخانی ئابووری‌و پێشەسازی سەرەكی (مادر)‌و كلیدی بۆ پێكهێنانی بواری بەرهەمهێنان‌و رەخساندنی یەكەی كار‌و هاوسەنگی ئابووری.

8ـ هاندانی رووحی لێكۆڵینەوە لە پرۆژەی دامەزراندنی سەنتەری گەڕان‌و لێكۆڵینەوە‌و پشتیوان‌و هاندانی لێكۆڵەران.

9ـ دابین كردنی سەربەخۆیی لە زانست‌و پسپۆریەكان (فنون). پیشەسازی‌و كشت‌و كاڵا.

10ـ دابین كردنی خەدەمات‌و پشتیوانی ماڵی لە راستای (جهت) بەهرەمەند بوون لە بیمەی كۆمەڵایەتی، خانەنشینی، پیری‌و لەكار كەوتوویی‌و دابین كردنی خەدەمات‌و دەرمانی‌و تەندرووستی بە شێوەی بیمەی گشتی‌و رێگا خۆش كردن بۆ هەبوونی خانووی جێی شایان‌و لەگەڵا بنەماڵەكان.

بەم شێوەیە دێتە بەرچاو كە دەوڵەت بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی خۆی بۆ وڵامدانەوە بە پێداویستیەكانی كۆمەڵگا كە ئاماژەم بە بەشێك لەوان كرد پێویستی بە سەرچاوەكانی دارایی هەیە ئەورۆكانە لە هەموو وڵاتان خاوەن رایانی پرسگەلی ئابووری باج بە باشترین سەرچاوەی دابین كردنی خەرجیەكانی دەوڵەت دەزانن.

لەبەر ئەوەیكە لەگەڵا ئەوەشدا كە پشت بستنی دەوڵەت بە سەرچاوە خودادادیەكان وەك نەوت كە سەروەتێكی میللییە‌و ئی نەوەكانی داهاتووشە، كەم دەكاتەوە. شوور ئیشتیاقێكی میللی بۆ بەشدار بوون لە كارووباری وڵات لە تاك تاكی مرۆڤەكانی كۆمەڵگا پێك دێنێ‌.

بەشی هەركەس لە باج چۆن دیاری دەكرێ‌؟

یەكێك لە رێگاكانی دیاری كردنی باج هێزی دانی تاكەكانە واتە كەسانێك كە دەرامەد‌و سەروەتێكی زۆرتریان هەیە دەبێ‌ باجی زۆرتر بدەن. لەبەر ئەوەی كە ئەم تاكانە زۆرتر كەڵك لە خەدەمات‌و ئیمكانات‌و مواهبی كۆمەڵگا وەردەگرن‌و دەرامەد‌و سەروەتێك كە وەدەست دێنن قەرزادری ئیمكانات‌و خەدەماتی كۆمەڵگایە كە دەوڵەت پێشكەشی دەكات.

جابۆیە دەبێ‌ دەوڵەت لە دیاری كردنی بڕی باج وردەكاریەكی تەواَو لەبەر چاو بگرێ‌ بۆ ئەوەی كە ئەوپەڕی دادپەروەری لە دیاری كردنی بڕی باج لە دەرامەتی تاكەكانی كۆمەلگا رەچاو بكا تاكوو تاكەكانیش بەو پەری بەربرسایەتی بەشداری بكەن لە دانی باج‌و خۆ نەدزنەوە لە دانی باج.

*سەرچاوەكان:

1ـ تاریخ مالیات

2ـ مالیات چیست؟