سەرەتا
مافی مرۆڤ‌و ئەو تەوەرانەی پێوەندی بەوەوە هەیە لەو پرسگەلەن كە ئەمرۆكانە
لە تەواوی جیهان زۆر باس‌و لێدوانی لێدەكرێ‌‌و تەنانەت دەبینین كە گۆڤاری تایبەت لە
زانكۆ ناودارەكانی جیهان لەسەر ئەم تەوەرە دەردەكرێن.
دادگای مافی مرۆڤی ئەورووپا كە لەوانەیە بتوانین بڵێین كە یەكەمین نموونەی
ئەوجۆرە محاكمانەیە لە جیهاندا كە بۆخۆی بۆتە
هۆی پێكهاتنی دادگا گەلێكی لەو شێوەیە لە ئەورووپا‌و ئەفریقادا
كۆنوانسیۆنی مافی مرۆڤی ئەورووپا
كە لە 14ی نوامبری 1950 لە رۆم واژوو كراو سێ ساڵا چۆوە بواری جێ بەجێ بوونەوە سەرچاوەو
پێوانی دادگای ستراسبۆرگ بۆ چاوەدێری‌و كۆنترۆڵی دەوڵەتانی ئەندام لە بواری رێز گرتن
لە مافی مرۆڤ‌و ئازادیە بنەرەتیەكاندایە.
پاش پێك هاتنی شۆرای ئەورووپا‌و نزیكایەتی‌و وێكچوونی رابردووی سیاسی‌و
حقووقی ئەندامانی ئەوكات زۆر زوو دەرفەتی دارشتنی كۆنفرانسێكی رەخساند كە هەم لەبارەی
پێناسەو نێوەرۆكی ماف‌و ئازادیەكانەوە روون‌و ورد بێ‌‌و هەمیش میكانیزمێكی سەختگیرو
بەتوانا بۆ كۆنترۆڵی ئەو ماف‌و ئازادیانە دامەزرێنی.
لە پێشەكی كۆنوانسیۆندا هاتووە كە ئامانجەكەی بریتیە لە هاوویشتنی
" یەكەمین هەنگاوەكانی دەستەبەر كردنی بە كۆمەڵی بەشێك لەو ماف‌و ئازادیانەیە
كە لە راگەیەندنی جیهانی مافی مرۆڤدا هاتوون" بەسترانی ئەو كۆنوانسیۆنە بە قۆناغێكی
مێژوویی لە گەشەكردنی مافە نێوە نەتەوەییەكان دەژمێردری، چوونكە بۆ یەكەم جار چەندین
دەوڵەت بەم جۆرە قبوول دەكەن كە دادگایەكی بەرزی نێودەوڵتی بە هۆی سەپێچی لە مادەكانی
كۆنوانسیۆن مەحكوومیان بكاو بەهای پێشلكرانی مافی مرۆڤییان پێ ببژێرێ، حوكمێكی بە
پێچەوانەی حكمی دادگا میللییەكانیان دەربكا‌و ئەو دەوڵەتانە ناچار بكا یاساكەیان بە
چەشنێكی گونجاو لەگەڵا كۆنوانسیۆن دا بگۆرن دەقی كۆنوانسیۆنی مافی مرۆڤی ئەورووپا لە
سێ فەسل‌و 59 مادە پێك هاتووە. فەسلی یەكەم بۆ پێناسەو شی كرانەوە ماف‌و ئازادیەكان
تەرخان كراو، فەسلی دوووەم دادگای مافی مرۆڤی
ئەرووپا تێدا ساز دراوەو لە فەسلی سێهەم دا تێبینیەكانی پێوەندیدار بە جێ بەجی كرانی
كۆنوانسیۆن هاتوون.
بە پێی مادەی یەكەم
وڵاتانی ئەندام لە سەریانە رێز لە مافەكانی مرۆڤ بگرن بە پێەوانەی بۆچوونی هەندێك لە
دەوڵەتانی ئەندام، سرووشتی ئەو ماف‌و ئازادیانەی لە كۆنوانسیۆندا هاتوون تەنیا مەدەنی‌و
سیاسی نیە و دەكرێ لایەنی ئابووری‌و كۆمەلایەتی‌و فەرهەنگیشیان هەبێ سەرچاوەی ئەو
مەسەلەیە دەگەرێتەوە بۆ دمەتەقێی مافپەروەرانی رۆژئاوایی‌و ئەوانەی سۆڤیەتی لە سەر
چەمكی مافی مرۆڤ، بە بروای ئەورووپایی‌و ئەمریكایەكان كاتێك باسی مافی مرۆڤ دەكرێ
پێویستە زیاتر پێ لەسەر ئازادیە فەردیەكاندا بگیردرێ‌‌و ئەو مافانەی تاكەكەسی دابین‌و
دەستەبەر بكرێن كە مەترسی ئەوەیان لەسەرە كە دەوڵەت دەسترێژیان بكاتە سەر ( سەرچاوەی
ئەو بۆچوونەش لیبرالیزمی تاكە كەسییە). لە حالێكدا بە بروای سۆڤیەتیەكان باری تاكەكەسی
لە كۆمەڵدا بایەخێكی ئەتۆی نیەو گرینگ ئەوەیە مافە بەكۆمەڵیەكانی خەڵك یان مافی كۆمەڵەی
تاكە كەسیەكان لە بواری ئابووری‌و كۆمەڵایەتی دا وەدی بێن‌و بپارێزرێن. دادگای مافی
مرۆڤی ئەورووپا‌و ئازادیەكانی نێو كۆنوانسیۆنی 1950 دەتوانن هەر دوو خاڵەتەكە بە خۆوە
بگرن. بۆ وێنە مافی مانگرتن كە مافێكی كۆمەڵایەتی و گشتیەوە دابنرێ‌و لە ئاكامدا قوربانیانی
پێشێلكردنی مافی مانگرتن دەتوانن سكاڵای خۆیان بەرنە بەردەم دادگای ستراسبۆرگ هەر بەم
شێوە دەكرێ مافی دەست راگەیشتنی هەژاران بە خزمەتە پزیشكیەكان كە مافێكی كۆمەڵایەتی
گشتییە بە ئاكامی مافی ژیان كە لە ماددەی 22 كۆنوانسیۆندا راگەیەندراوە لە قەڵەم بدرێ.
پێویستە ئەوەش بگوترێ كە مافەكانی دەستەی یەكەم (ئازادە تاكەكەسیەكان)
بە فەسلی یەكەمی مافی مرۆڤ‌و ئەوانەی دەستەی دووهەم ( مافە كۆمەڵایەتی‌و ئابووریەكان)
بە دووهەمین فەسل دادەنری بە بروای هەندێك شارەزای ماف‌و یاسا دوو فەسلی تازەی مافی
مرۆڤیش هەن كە بریتین لە مافەكانی هاوپەیوەندی مافی بە ئاشتی ژیان، مافی ژینگە، مافی
گەشە كردن‌و پێشكەوتن، مافی رێزدانان بۆ گەنجینەی هاوبەشی مرۆڤایەتی‌و هەوەها ئەو مافانەی
دەوڵەت‌و بەرێوە بەرایەتیەكەی دەبێ لە كاتی مامەلە كردن لە گەڵا هاوڵاتیاندا وەبەر
چاویان بگرن. راستیەكەی ئەوەیە ئەم دوو فەسڵەی دوایی كاكڵا نێوەرۆكێكی سەربەخۆیان نیە
و ئەمرۆ هیچ میكانیسمێكی قەزاییش ناتوانێ ئەركی پاراستن‌و دەستەبەر كردنیان وەئەستۆ
بگرێ .
تایبەتمەندی سەرەكی كۆنوانسیۆنی
مافی مرۆڤی ئەورووپا لەوەدایە كە نێوەرۆك‌و بەرینایی هەموو ماف‌و ئازادیەكانی
بە وردی روون كردونەتەوەو دەستنیشان دەكا كە لە چوارچێوەی كام مەرج‌و سنوورانەدا دەوڵەت
دەتوانێ ئەو ئازادیانە بەرتەسك بكاتەوەو پێشی چێژ لێ وەرگرتنیان لە لایەن هاوڵاتیانەوە
لێ بگرێ دەتوانین ئەو تایبەتمەندیەش بكەینە پێوانەی دابەش كردنی گرنكترینی ئەو ماف‌و
ئازادیانە بە سەر سێ دەستە دا:
دەستەی یەكەم
لەو ماف‌و ئازادیانە
پێك دێ كە بە پیرۆزترین‌و بە نرخترین مافەكانی هەر مرۆڤێك دەژمێردرێن‌و پێوەندی راستەوخۆیان
بە رێز‌و كەرامەتی ئینسانیەوە هەیە. وئەو مافانەی لە هیچ هەلوومەرجێكداو بە هیچ بیانویەك
ئیمكانی بەرتەسك كردنەوەو زەوت كردنیان نیە بریتین لە :
1ـ مافی ژیان كە بنەمایەكە كۆشتنی بە ئەنقەست یاساغ دەكا، مەگەر لە كاتی
دیفاع‌و دژكردەوەی رەوا لە بەرامبەر توندوتیژی¬داو یان ئەوە كە دادگایەكە بە پێی قانوون
حكمی لەسێدارەدان بدا . دیارە پرۆتۆكۆلی ژمارە 6ی ساڵی (1983) بەسەر دەوڵەتانی ئەندامدا
دەسەپێنێ حكمی لەسێدارەدان هەڵوەشێننەوە‌و لە كاتی شەڕ یان مەترسی شەڕدا نەبێ بەرێوەی
نەبەن.
2ـبنەمای قەدەغە بوونی ئازاردان‌و هەڵسوكەوتی نامرۆڤانەو بە كەم گرانە
لەگەڵا زیندانی‌و دەستگیركراوەكان بۆ ئەوەی هەڵسوكەوتێك بە شكنجە دابنرێ پێویستە بگاتە
ئاستێكی بەرز لە ئێش‌و ئازار پێگەیاندن بێ¬بەزەیی.
3ـ بنەمای قەدەغە
بوونی كۆیلەداری‌و كارپێكردنی بەزۆر كە كارە زۆرەكیەكانی سەرباز‌و زیندانی، یان هاوڵاتی
لە كاتی بەلاو كارەساتی گشتی وەك بوومەلەرزە، لافاو...هتد ناكگرێتەوە.
4ـ بنەمای یاسایی
بوونی كەتن‌و تاوانەكان بە پێی ئەو بنەمایە هیچ هەڵسوكەوتێك ئەگەر لە كاتی بەرێوەچوونی
دا یاسا بە جرم یان تاوانی دانەنابێ نابێ سزا بدرێو سزای هەر هەڵسوكەوتَێكی دژی
یاساش نابێ لەوە زیاتر بێ كە لە كاتی ئەنجادمدرانی دا یاسا دیاری كردووە.
دەستەی دووهەم
بریتیە لەو ماف‌و
ئازادیانەی لە بارودۆخی سرووشتیدا دەبێ دەرفەتی چێژ لێوەرگرتنی تەواویان بدرێو بە
تەنیا هەلومەرجێكی نایاسای دەتوانێ بەرتەسك كردنەوەیان پاساو بدا بە پێی ماددە 15ی
كۆنوانسیۆن، هەلومەرجی نایاسایی یانی ، شەڕ‌و یان هەرچەشنە مەترسیەكی گشتی كە هەرەشە
لە مەوجوودیەتی نیشتمان بكات" دادگای ستراسبۆرگ لە پێناسە كردنی ئەو هەلومەرجە
نایاساییەدا سەخت گیرەو زۆر بە زەحمەت قبوول دەكات دەوڵەتێك بەو بیانوویە لە ئازادیەكانی
كەم بكاتەوە كاتێكیش قبووڵی كرد، داوا دەكاو ماوەو رادەو بەربڵاوی هەلومەرجەكە لەقەدەر
مەترسیەكە بن‌و هەروەها بۆ ئەوەی دەوڵەت زێدە روویی لە هەنگاوەكانی دا نەكات ، هەندێ
دەستە بەر لە بەرچاو گیرابن. ئەویش لیستی ئەو ماف‌و ئازادیانەیە:
مافە تاكە كەسیەكان:
ئازادی بیرو ڕا، ئازادی مەزهەب، مافی خوێندن، بنەمای قەدەغە بوونی زیندانی
كردنی كەسێك لە سەر ئەوە ناتوانێ قەرزەكەی بداتەوە، مافی مانەوی هاوڵاتیان لە وڵاتی
خۆیان.
مافە دادوەریەكان:
مافی بوونی دەرفەتی كاریگەر‌و راستەقینە بۆ بەرزكردنەوەی داواكاری لەبەردەم
دادگا نێوخۆییەكان، مافی بوونی محاكمەی دادپەرەوەرانە، مافی داواكاری پێداچوونەوە لە
بواری تاوانكاریدا، بنەمای سەربەخۆیی‌و بێ‌لایەنی دادوەران، دەست تێوەرنەدانی دەوڵەت
لە كارەكانی دادگادا، دانی دەرفەتی راستەقینە بە تاوانبار بۆ بەرگری لەخۆ كردن...هتد.
مافە سیاسیەكان:
دێموكراسی‌و مافی هەڵبژاردنی ئازاد.
دەستەی سێهەم:
ئەو ماف‌و ئازادیانە دەگرێتەوە كە لە هەموو بارودۆخێكدا ئەگەری بەرتەسك
كرانەوەیان هەیە بەڵام بەو مەرجە كە ئەو سنوور دانان‌و بەرتەسك كردنەوەیە "لە
كۆمەڵێكی دێموكرات دا بۆ پاراستنی هەندێ بەهای وەك ئاسایش نەتەوەیی‌و ئاسایشی گشتی‌و
ئاسوودەیی‌و ئابووری وڵات، راگراتنی نەزم پێشگیری لە تاوان كاری پارێزگاری تندروستی‌و
خو رەوشت‌و ماف‌و ئازادی كەسانی دیكە پێویست بێ" ئەو ماف‌و ئازادیانەش ئەمانەن :
رێزدانان لە ژیانی تایبەتی‌و بنەماڵەیی‌و ماڵا‌و پیوەندی نامەو تەلەفون‌و...،
مافی نیشاندانی ئەندامیەتی لە هەر مەزهەب‌و ئاینێك، ئازادی دەربرین، ئازادی كۆبوونەوەی
ئارام، ئازادی سینفی‌و كۆمەڵە دروستكردن، ئازادی هاتوچۆ...
بەڵام هەروەك گوترا دەبێ ئەو بەرتەسك كردنەوەیە لە كۆمەڵێكی دێموكراتیكدا
كۆمەڵی پلۆرالیسم‌و هەڵگری بۆچوون‌و سەلیقەی جیاوازە پێویست بێ‌‌و هەروەها پێویستە
یاسایەك بەرتەسك كردنەوەیان رابگەیەنێ.
بە شێوەیەكی گشتی لە نێو ئەو ماف‌و ئازادیانەی دیكەی كۆنوانسیۆندا هەروەها
دەكرێ مافی ئازاد بوون‌و ئاسایش، بنەەمای فەرق‌و جیاوازی دانەنان، مافی پێكهێنانی
ژیانی هاوبەش، قەدەغە بوونی وەدەرنانی بە كرمەڵی
پەنابەران، پارێزگاری ماڵا‌و سامان، بەرابەری ژن‌و مێرد‌و... ناوبەرین.
كۆنوانسیۆنی مافی مرۆڤی ئەورووپا كاریگەری زۆری لەسەر یاسای نێوخۆیی وڵاتانی
ئەندام‌و سیاسەتی قەزایی دادگاكانیان هەیە، چونكە جیا لەوە كە نزیك بە تەواوی ئەو وڵاتانە
كۆنوانسیۆنیان لە یاسای نێوخۆیی دا جێ كردۆتەوە‌و هاوڵاتیانی هەموو وڵاتانی ئەندامیش
دەتوانن لەبەردەم دادگا نیشتمانیەكانیان كۆنوانسیۆن وەك بنچینەی ماف بەكار بێنن، دادگای
ستراسبۆرگ دەوڵەتان ناچار دەكا تەنیا بە بژاردنەوەی قوربانیان‌و راست كردنەوی سەرپێچیەك
قەناعەت نەكەن، بەڵكوو یاسای نێوخۆیی بە هەموو ئاست‌و شكڵەكانیەوە‌و سیستەمی دادوەری‌و
فەرهەنگی ئیداری‌و حكومەتی خۆیان بەو جۆرە ریفۆرم بكەن كە لەگەڵا هەلومەرج‌و چاوەروانیەكانی
كۆنوانسیۆندا بێتەوە پێویستە بگوترێ تاكوو هەنووكە چەندین پرۆتۆكۆڵا بەو كۆنوانسیۆنەوە
زیاد بوون‌و ماف‌و ئازادی دیكە‌و رێوشوێنی دادگایان تێدا هاتوون كە گرینگترینیان بریتین
لە پرۆتۆكۆلی ژمارە 9 كە رێگا بە تاكەكەس دەدا سكاڵای خۆی راستەخۆ برێتە بەردەم دادگا‌و
پرۆتۆكۆلی ژمارە 11ش میكانیزمی دادگا ریفۆرم بكا.
باشە كە ئاماژە بەوەش بكەم كە تاكەكەسیش دەتوانی داوا بەرز بكاتەوە بۆ
دادگا كە ئەو داوایەش بەو شێوەیە دەبێ كە تاكەكەس پێشتر هەر دوو رێگا قەزایییە نێوخۆیەكانی
تاقی كردبێتەوە‌و لە شەش مانگ پاش بریاری كۆتایی دادگای وڵاتەكەی دا داواكارییەكەی
بردبێتە ستراسبۆرگ. جگە لە تاكەكەس، ریكخراوە ناحكومیەكانیش یان كۆمەڵەیەك تاكەكەسیش
توانای بەرز كردنەوەی داواكاریان هەیە. ناسنامەی هەمووووی ئەوانە گرنگ نیەو تەنیا
ئەوەندە پیویستە كە ئەو دەوڵەتەی پێشێل كردنەكەی مافی مرۆڤی دراوەتە پاڵا ئەندامی كۆنوانسیۆن
بێ. بێگومان تاكەكەسیش دەبی نیشان بدا كە بە چەشنێك بۆتە قوربانی ئەو پێشێل كردنە.
پێویستە ئاماژەش بەوە بكەم كە توركیەش ئەندامی ئەو دادگایەیە، جا بۆیە
بە هۆی پێشێلكرانی مافی كۆردان لە توركیە چەندین جار لە لایەن كوردانەوە داوا بۆ بەردەم
دادگای ستراسبۆرگ بەرز كراوەتەوە‌و دادگاش بریاری لەسەر داوە كە نمونەیەكیان باس دەكەم.
یەكێك لە بریارەكانی دادگای مافی
مرۆڤی ئەورووپا لە سەر مەسەلەی كورد بریتیە لە: "پۆلات بە دژی توركیە، ژوئیەی
1999".
سەرچاوەی داواكاریەكە نووسینی كتێبێك بوو بە ناوی "هەر كازیوەیەك
دەكەین بە نەورۆزێك" كە رووداوەكانی مێژووی حەماسی كوردی تێدا گێردرابوونەوەو
نووسەر راوێژێكی بزوێنەری هەستی نەتەوەیی تیێدا بەكار هاێنابوو. دادگاە ئاسایش حوكمی
كۆكردنەوەی كتێبەكەیان لە بازاری دەركردبوو‌و نووسەرەكەشی بە 2 ساڵا زیندان‌و 50 ملیۆن
لیرەی توركی سزا دابوو. دادگای سترابۆرگ لە بریارەكەیدا پاش ئەوەی هەڵبژاردەیەك لەو
كتێبە دێنێتەوە، موتالای ئەوە دەكا كە ئاخۆ دەكرێ ئەو بریارەی دادگای ئاسایشی توركیە
بە دەست تێوەردان لە ئازادی بیرو را دبنێن؟ دادگای ستراسبۆرگ لە وڵامی ئەو پرسیارەدا
دەڵێ: "ئامانجەكانی ئەو یاسایە سزایەكی ئەوتۆی دیاری كردوە ـ واتە ئامانجی یەكیەتی
میللی، تەواوەتی خاك، خەبات لەگەڵا توندو تیژی ـ لە جێ دا دەكرێ بە رەوا دابنرێن.
بەڵام هەنگاوی لەم بابەتە لە كۆمەڵێكی دێموكراتیك دا پێویست نین". بە بروای دادگا
ئەگەر راستە كە نابێ رێگا بدرێ هاولاتیەك بە كەیفی خۆی ستایشی "تیرۆریزمی"
سیاسی‌و توندوتیژی نایاسایی بكا، نابێ رێگای ئەوەش بگیردرێ كە مەسەلەو گیروگرفتەكانی
وڵات بە ئازادی بخرێتە روو پێویستە دەرفەتی ئەوە بدرێ بە خەڵك رخنە لە كردەوەو سیاسەتەكانی
دەوڵەت بگرن. بە بۆچوونی دادگا نێوەرۆكی ئەو كتێبە ئەگەرچی بێ لایەن نیە، بەڵام ناكرێ
بە بانگەوازێك بۆ شەڕ‌و توندوتیژی دابنرێ. بەم جۆرە دادگا دەوڵەتی توكیە بە پێشێل
كردنی مادەی 10ی كۆنوانسیۆن مەحكوم دەكات.2
سەچاوە:
1ـ ساختار و ێ‌یین دادرسی دادگاە اروپایی حقوق بشر
2ـ گۆڤاری تیشك، ژمارە 5
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر