مافی مرۆڤی ئیسلامی

    و. چیا عەبدوڵڵاپوور

مافی مرۆڤ بەرهەمی مۆدێرنیتەیە، نەک یەهودیەت، مەسیحیەت، ئیسلام ، ئاینەكانی هیندی ‌و چینی ‌و ئافریقایی ‌و ئەمریكایی ‌و  وتەی یونانیەكان، میسریەكان، ئێرانیەكان، رۆمیەكان، پینی ‌و هیندیە كۆنەكان چەمكێكی هاوواتایان لەگەڵ مافی مرۆڤ نەخستۆتە روو.

وتنی ئەو راستیە مێژووییە لۆمە كردنی هیچ دین ‌و فەرهەنگێك نیە، هەر بەو شێوەیە كە لە كتێبە پیرۆزەكان ‌و نوسراوە كۆنەكانی ناوەندە كلتووریە جۆراوجۆرەكاندا هیچی لە گەڕانی زەوی بە دەوری خۆر، تێدا نیە شتێك لە بەرزی ‌و گرینگی ئەوان كەم ناكاتەوە. هەر دین ‌و مەزهەبێك كە بتوانێ‌ نمونە بێنێتەوە كە چ پشنیارێكی  كردووە بۆ رێز گرتن لە مرۆڤ ‌و ئازادیەكانی، دەتوانێ‌ رێزێكی زۆرتر بە نیسبەت خۆیەوە بوروژێنێت، بەڵام شوێنكەوتوانی زێدەرۆیی دەكەن ئەگەرخوازیاری ئەوە بن كە رێبازی ئەوان بە روونی  هەمان رێبازی مافی مرۆڤ بووە. پێدا هەڵگوتن بە ئازادی ‌و رێز گرتن لە مرۆڤ خۆی لە خۆیدا هەبوونی باوەر بە مافەكانی مرۆڤ نیە. باوەڕ هەبوون بە مافی مرۆڤ واتە باوەر هەبوون بە پێویستی سیستمی سیاسی ‌و كۆمەڵگایەكی دێموكڕاتیك ‌و هەبوونی قانوونێكی پتەوی بەڕێوەبەری (كردەی) كە پشتیوانی بكات كە دەستەبەر كردنی ئازادیە هیزریەكان. جیاوازی دانانی رەگەزی،  نەتەوە، زمان، ئایین، ئەشكەنجە لە ژێر هەر ناوێك دا‌و بە هەر بیانویەك بێ‌ یاساغ بكەن. دێموكراسی  دیاردەیەكی مۆدێرنە، ئەو دیاردەیە بەو ڕادەیە مۆدێرنە كە فیزیای مۆدێرن، مۆدێرنە.

سەردەمی نوێ‌ سەردەمی  بە ئاگا بوون و وشیاری هزرە. ئەم سەردەمە، بە تاریكی شەڕ ‌و رەشە كوژی، كە زۆربەیان بە ناوی ئایینەوە روویان داوە، دەست پێ دەكات، نەك بە هاتنی خۆری ئاشتی ‌و ئازادی. بەڵكوو زانایانی وەئاگا هاتوو لە خەوی سەدەكانی ناوەراست لە بیری ئەوە دابوون كە دەبێ‌ چ بكرێ‌ تاكوو ئاشتی بێتە كایەوە ‌و چی دیكە بە ناوی دینەوە كەس نەكوژرێ‌. بیرۆكە‌و  پرۆژەی نوێیان هێنانە كایەوە. پێوەندی نێوان ئیستبداد ‌و شەڕی ئایینایان دۆزیەوە تێگەیشتن كە دەبێ‌ خوزایاری ئازادی بن ‌و تێگەیشتن كە دەتوانرێ‌ سیستمێكی  سیاسی دامەزرێنن كە كۆمەڵگا بە هۆی ئەو پێكدادانانەی لە سەر بنەمای بڕوا روو دەدەن دانەرۆخێت ‌و بە فیرۆ نەچێ. قسە كردن لەسەر پێویستی وێك هەڵكردن هەوڵیاندا ئاكارێكی مەدەنی دابڕێژن كە وەشوێن كەوتنی، كەنیسەیەكی دیاریكراو نیە. زۆریان باس كرد ‌و كتێب گەلێكی زۆریان نوسین. ژمارەیەكی بەرچاو بە هۆی بیر‌و بڕوا نوێ¬یەكانیانەوە گیانیان لەدەست دا. كارێكی هزری درێژماوە بوو تاكوو چەمكێك وەك مافی مرۆڤ بێچمی گرت ‌و كامڵا بوو تاكوو بتوانرێ‌ لە راگەیەندراوەكاندا سەبارەت بە هەموو مرۆڤایەتی بەكار بهێندرێت. یەكەم راگەیەندراو لە ساڵی 1776 لە ویرجینیا دەركرا  كە یەكێك لەو لەویلایەت پێشرەوانە بوو  بۆ وەرگرتنی سەربەخۆیی و پێك هاتنی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا.  ئەو كەسانەی كە ئەم راگەیەندراوەیان دەركربوو كەسانێك بوون كە ئەزموونی بەدواداچوونی ئاینیان لە ئەورووپا لە پشتەوە بوو ئەوان چووبوونە جیهانی نوێ‌، تاكوو لە زۆڵم و زۆری دەوڵەتی ـ كەنیسەی جیهانی كۆن پاریزراو بن. ئەوان دەیانوێست كۆمەڵگایەكی نوی بنیات بنێن كە لەودا هیچ كەس بە ناوی ئایین كەسێكی تر لەناو نەبات. راگەیەندراوەكەی تر كە دەنگدانەوەیەكی زۆری هەبوو لە ساڵی 1789 لە فەرانسە دەركرا ‌و بەرهەمی شۆڕشی گەورەی دژی ئیستبدادی بوو. ئەم راگەیەندراوەش لە سەر بنەمای بیرۆكەی درێژ ماوەی هۆكارەكانی شەڕ‌و رەشە كوژی ‌و ئەشكەنجەو ئازار و سەركوت بوو. بەندەكانی ئەم راگەیەندراوە وردە وردە كارگەری كردە سەر كۆمەڵگای ئەوروپایی. سیستمە كۆنەكان رووخان ‌و سیستم گەلێك پێك هاتن كە لەبەرچاو گرتنی بەشێك لەو بەندانەیان گرەنتی دەكرد.

مەبەستی راگەیەنداراوەكە بە تەواوەتی نەهاتە دی. بیر كردنەوە لەسەر مافی مرۆڤ ‌و پێویستی سیستمی گرەنتی كردنی درێژەی كێشا.  هەموو كەس رخنەی لەو قەیرانانە دەگرت كە بەرهەمی مۆدێرنیتە بوون. سیستمی نوێی سەرمایەداری لە سەدەی بیستەم دا كارەساتێكی گەورەی خوڵقاند هەر دووك شەڕی جیهانی روی ناشرینی مۆدێرنیتەیان دەرخست عەقلانیەت مۆدێرنیتە، كە لە شوێنێك ببوو بە هۆی پێشكەوتنی فكری فەلسەفی‌و زانستی، لە شوێنێكی تر ببوو بە هۆی خزمەت كردن ‌و رێكخستنی لە ناوبردنی خەڵك. ئۆردوگای مەرگی نازیەكان بە "عەقلانی ترین" شێوە رێكخرابوون ‌و هەر وەك پیشە سازیەكی مۆدێرن كاریان دەكرد. "دیالێكتیكی رۆشنگەری" لەم ئۆردەگایانەدا بە شێوەیەكی ئاشكرا دەركەوت. رۆشنگەری بیری لە رەهەندی كارەساتاوی خۆی كردەوە. راگەیەندراوی مافی مرۆڤ، پەسند كراوی كۆمەڵەی گشتی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان لە ساڵی 1948 یەكێك لە هێماكانی ئەو رەنگدانەوەی بیركردنەوەی رخنەگرانەیە. لایەنی بەرچاوی ئەم بیر كردنەوە رخنە گرانەیە لە پێشەكی ئەم راگەیەندراوە دا دەبینین، لەو شوێنەی كە دەگوترێ‌" " بێ‌ رێزی ‌و سووكایەتی كردن بە مافەكانی مرڤ بۆتە هۆی كردەوەگەلێكی دڕەندانە كە ویژدانی مرۆڤایەتی هەژاندووە".

ئامانجی من لە باس كردنی ئەم مێژووە كورتە پێداگری لە سەر ئەم خاڵەیە كە بیرۆكەی مافی مرۆڤ ‌و ئەو راگەیەندراوانەی كە ئەم بیرۆكەیان تێدا دەركەوتووە، لە فكرێكی رخنە گرانە لە سەر لە ژێر پێنانی كەرامەتی مرۆیی سەرچاوەیان گرتووە. لەو راگەیەندراوانەی كە بە نێوی "مافی مرۆڤی ئیسلامی" چاپ بوون، هیچ شوێنەوارێك لە بیرۆكەی رخنە گرانە نابینین، ‌و لە بەرامبەر دا دەبینین كە تەنانەت  لەو راگەیەندراوانەدا وا باس دەكرێ‌ كە لە كۆمەڵگا ئیسلامیەكاندا هەردەم رێز لە مافەكانی مرۆڤ گیراوە. وای دادەنێین كە هێنانی ئاوەڵناوی "ئیسلامی"  بە دوای "مافی مرۆڤ" دروست بێ‌ ‌و ئێمە دەمانهەوێ‌ لە ئێراندا راگەیەندراوێكی ئیسلامی بنوسین. یەكەم كار كە دەبێ‌ بیكەین ئەوەیە كە دەبێ‌ بە شێوەیەكی رخنە گرانە مێژووی ئێران لێكبەدەینەوە. پێویست ناكات بگەرێینەوە بۆ رابردووی دوور. دەتوانین تەنیا مێژووی بەندیخانەی ئەوین تاوتوی بكەین تاكوو بگەینە ئەو ئاكامەی كە نابێ‌ چ بكەین ‌و چ نەكەین، چ كارگەلێك پێشێل كردنی مافی مرۆڤە. فایلەكانی بەندیخانە دەخوێنینەوە:  كەسانێكیان لە زیندان كردووە كە بیر و ڕایەكی جیایان لە بیرو ڕای دەسەڵات  هەبووە. لە راگەیەندراوی مافی مرۆڤی خۆمان دەنوسین، هەموو تاكەكان مافی ئەوەیان هەیە بە هەر شێوەیەك كە پێیان خۆشە بیر بكەنەوەو ڕای خۆیان دەڕببڕن، كەسانێكیان زیندانی كردووە كە پارت ‌و سەندیكایان دروست كردووە، لە ڕاگەیەندراوی خۆمان دا دەنووسین هەموو كەس دەبێ‌ مافی پێك هێنانی پارت ‌و سەندیكای هەبێ‌ . كەسانێكیان زیندانی كردوە كە رای خۆیان دەڕبڕیوەو بە پێچەوانەی ویستی دەسەڵاتداران لە شوینێك كۆ بوونەوتەوە، لە ڕاگەیەندراوی خۆمان دەنووسین كە هەموو كەس دەبێ‌ مافی ئازادی ڕا دەڕبرین ‌و ئازادی كۆبوونەوەی هەبێ‌. لە تاوتوێ‌ كردنی زیندانی ئەوین بۆمان دەردەكەوێ‌ مرۆڤەكانیان ئەشكەنجە ‌و ئازار داوەو رووخساریان شێواندوون. كەرامەتی مرۆییان پێ‌شێل كردوون. ویژدانی ئاكاریمان وەخەبەر دێ‌و لە ڕاگەیەندراوی خۆمان دەنووسین ئازاری ئەشكەنجە بە تەواوی یاساغە. بێ‌ رێزی بە هەر كەس و بە هەر بیانویەك یاساغە، دادگایی كردنی رواڵەتی ‌و داخراو یاساغە. هەموو ئەوانە لە پێشەكی راگەیەندراوی خۆمان باس دەكەین ‌و دەنووسین بەداخین لەوەی كە لە وڵاتی ئێمە پەڵەگەلێكی پڕ لە شوورەی  وەك ئەوینی تێدا هەن، نامانهەوێ‌ كە كارەساتەكانی وەك بەندیخانەی ئەوین دووپاتە ببنەوە ‌و لەم رووەیە كە وەها ڕاگەیەنداوێك دەر دەكەین دەتوانین وشیاری مێژوویی خۆمان  ‌و فایلەكانی رابوردووی دورتریش تاوتوی بكەین. لەدوای ئەو لێكدانەوە رخنەگرانەیانە لە پێشەكی راگەیەندراوی خۆمان دەنووسین بە سرنج دان بە فایلی كوشتنی حەلاجەكان ‌و عەینولقزاتەكان، سەهروردییەكان، فەخری یەزیەكان، عێشقی¬یەكان، ئەرانەیكان، رەزایی¬یەكان، جەزەنیەكان، بە سەرنج دان بەو كۆمەڵ كوژیە زۆرانەی كە لە وڵاتی ئێمە بۆ نمونە بە ناوی ئایینەوە روویان داوە، بە لەبەر چاو گرتنی ئەو هەموو كتێبانەی كە سوتێندراون ‌و كارەساتگەلێك لەم جۆرە، ئێمە لەسەرمانە كە بە گەڕانەوە بۆ ویژدانی ئاكاریەكانمان  ‌و هاوكاری وەرگرتن لە مێشكە وشیارەكان ‌و هەوڵدان بۆ پەرەدان بە وشیاری بە پێویستی زانینی ئازادی مرۆڤایەتی، سیستمێك بێنینە كایەوە كە لەودا مافی مرۆڤ مسۆگەر بكرێ‌ ‌و ئەو ئیمكانە بیتە كایەوە كە كارەساتگەلێكی لەو شێوەیەی كە باسمان كردن ، چی دیكە لە وڵاتی ئێمە روو نەدەنەوە. بە بڕوای من ئەگەر وەها راگەیەندراوێك بنوسرێ‌، هەمومان پەی بە جیدیەتی دەبەین ‌و رێزی لێ‌ دەگرن وەها بێنە بەر چاو كە لە وڵاتانی عەرەبیش وەها راگەیەندراوێك  دەربكرێ‌، لە ئەندونێزی، لە پاكستان ‌و ئەفغانستانیش ، ئەو جار دەتوانین لە دەوری یەك كۆ ببینەوەو راگەیەندراوی مافی مرۆڤی ئیسلامی بنوسین. لەوانەیە ئەجار بگەینە ئەوەی كە تازە پێوستیمان بە رێژەیی خوازی كلتووری نیە و دەتوانین تەواوی مرۆڤایەتی بكەینە سووژە. ئەشكەنجە ، ئەشكەنجەیە، چ مسلمان ئەشكەنجە بكرێ‌، چ مەسیحی، چ بودایی، هەر ناوێكی لێ‌ بنێن، ماهیەتی هەر ئەشكەنجە دەمێنێتەوە.

راگەیەندراوی فەرزی خۆمان لەگەڵا "راگەیەندراوی مافی مرۆڤ ئیسلامی " كە لە كۆبوونەوەی وەزیرانی دەرەوەی وڵاتانی ئیسلامی لە ساڵی 1369 ی هەتاوی پەسەن كرا هەڵدەسەنگێنین. كە كۆماری ئیسلامیش ئەو راگەیەندراوەی واژۆ كردووە. ئەو راگەیەندراوە كە یەكێك لە زیاتر لەو دە راگەیەندراوەیەیە كە بە روانگەی رێژەیی خوازانە@ لە لایەن موسلمانەكانەوە بڵاو كراوەتەوە ‌و گرنگی ئەو لەوەدایە كە زیاتر هێزی حكومەتی زۆرتر لەپشتە. لەم راگەیەندراوەدا كە نەقد كردنی لێرەدا مومكین نیە، ئاسەوارێك لە بۆچوونی رخنەگرانە نابینین. پێشەكیەكەی دەلێی دەیهەوێ‌ بلێ‌ بە جیهانی ئیسلامدا هەموو شتێك بە پێی ویست ‌و ئارەزووی مرۆڤە ‌و هەنووكەش هەر وایە، تەنانەت دەڵێن كە یەك جار لە جیهانی ئیسلام  موسڵمانەكان بوون كە دەركیان بە چەمكی مافی مرۆڤ كرد ‌و ئەوان هەنووكە  قولترین دەركیان لە مافی مرۆڤ هەیە،. ئەگەر سەرنج بدەین نوێنەرانی وڵاتانێكی وەك ئەلجەزایر، لیبی، سودان، سوریە، عێراق، پاكستان، ئەندونزی‌و عەرەبستان ئەم راگەیەندراوەیان واژۆ كردووە، بۆمان دەردەكەوێ‌ ئەو  بانگەشە كردنە تاكوو چ رادەیەك هیچ ‌و بێ‌ مانایە. سرنج راكێش ئەوەیە كە هیچ كام لەو ولاتانەی كە ئەو راگەیەندراوەیان دەركردووە پێی پابەن ‌و وەفادار نین. لە راگەیەندراوەكە دا قسە لەسەر نەهَشتنی ئەشكەنجە دەكرێ‌، بەڵام لە هەموو ئەو وڵاتانەی كە واژۆیان كردووە ئەشكەنجە كردنی مرۆڤەكان كارێكی ئاسایی¬یە. بە پێی راپۆرتی رێكخراوە نێو دەوڵەتیەكانی مافی مرۆڤ بۆ نمونە چاو لە  راپۆرتی ئەو رێكخراوانە بكەن كە شارۆمەندانی ئەو ولاتە ئیسلامیانە پێك یان هێناون تاكوو بۆتان دەبكەوێ‌ بارودۆخی مافی مرۆڤ لە جیهانی ئیسلامدا چۆنە.

تایبەتمەندی هەموو راگەیەندراوەكانی "مافی مرۆڤی ئیسلامی" ‌و هەموو كتێب ‌و بابەتەكان كە بە مەبەستی پروپاگەندە كرنی بیرۆكەی "مافی مرۆڤی ئیسلامی" نوسراون. گرینگی نەدان بە پێوەندی نێوان نۆرم ‌و راستیە. نۆرمێك كە قسەی لەبارەوە دەكرێ‌ بێ‌ بەریە لە راستی. لە نۆرم دانانی بێ‌ بەری لە راستی دا دەتوانین بەهەشتێك وێنا بكەین كە لەودا مێروولەیەكیش ئازار نەدرێ‌. بەڵام چ سود؟ كە چاو لە راستی بكەن! راستی پێچەوانەی نۆرمە. نۆرم بۆ ئەوەی كە بێ‌ بەری نەبێ‌ لە رایتی ‌و بتوانێ‌ كاریكەری لەسەر راستی هەبێ‌. دەبێ‌ بەرهەمی واقعیەت بێ‌ ‌و ئەوەش نایەتە كایەوە مەگەر ئەوەی كە پەردە نەخرێتە سەر واقعیەت. راگەیەندراوی مافی مرۆڤ دەبێ‌ بۆ ئێمە مرۆڤەكانی سەر زەوی بنووسرێ‌ ‌و ئێمە دەزانین كە چ زوڵم ‌و زۆرێكمان لێ‌ دەكرێ‌ بۆ نمونە بە ناوی  حوكمەكانی ئاسمان. نمونەكانی ئەفغانستان ‌و چەند ولاتی تر لە بەر چاوی هەموومانن تاكوو چ كاتێك دەمانهەوی خۆمان ‌و خەڵكی بەلا رێ دابەرین؟

تەنیا دەبی شانازی بە راستیەكان بكرێ‌ ‌و نۆرمێك كە دەتوانێ‌ واقعیەت لەگەڵا واقعیەت نە لە بانگەشەدا، لە لایەنی بنیات نانی كۆمەڵگایەكی ئازاد ‌و مرۆیی بگۆڕێ‌. وڵاتانی ئیسلامی بەر لەوەی كە شانازی بە سونەتی خۆیانەوە بكەن دەبێ‌ دەرگای بەندیخانەكانیان بكەنەوە تاكوو بۆ مان دەركەوێ‌ تا چ رادەیەك بە بانگەشەكانی خۆیان بەجێ‌ دەگەیەنن نەخۆشی جیایی رەهای رواڵەت ‌و ناخ، بە دەربر درۆزنی تەشەنەی كردۆتە هەموو هێلە فەرهەنگیەكان. یەكەم هەنگاو بەرەو دابین كردنی مافی مرۆڤ چارەسەر كردنی ئەم نەخۆشیەیە. ئەم نەخۆشیە لە چاوی خەڵكی جیهان شاراوە نیە. كاتێك بۆخۆمان بە هۆی ئەو نەخۆشیەوە بانگەشەكانی خۆمان بە جیدی ناگرین بۆچی دەبی چاوەروانیمان لە كەسانی تر بی ئێمە بە جیدی بگرن؟

ئەندونزیا لەو ولاتانە بوو كە رخنە گرتن ‌و رەت كردنەوەی جیهانی بوونی "راگەیەندراوی جیهانی مافی مرۆڤ" زۆر چالاك بوو ‌و سۆهارتۆ ‌و بەرێوە بەرەكانی بەوەشەوە نەدەوەستان كە قسە لە بایەخەئیسلامیەكان لە بواری مافی مرۆڤ بكەن، قسەیان لە بایەخە ئاسیایی یەكان بۆ نمونە لە بواری كۆنترۆڵا كردنی ئابووری هەنووكە پەردەكە كەوتۆتە خوارەوەو هەموو دەینن لە پشت ئەو بایەخە "ئیسلامی" ‌و "ئاسیایی" یانەوە چ گەندەڵیەك خۆی شاردبۆوە.

ن. محەمەد رەزا نیكفەر