ئامادە كردن‌و وەرگێرانی: چیا کوردستانی
سەرەتا
بنەماكانی رێباز: ئازادی‌و گرێبەستی كۆمەڵایەتی
ئەم رێبازە لە سەدەكانی 17و 18ی زاینی سەری هەڵدا‌و لەسەر دەستی فیلسووفەكانی شۆرشی فەرانسا لە ساڵی 1787، گەیشتە لووتكە كە لە سەر بناغەی تئۆری "گرێبەستی كۆمەڵایەتی" دایان مەزراند ئەم رێبازە تاكەكەس بە مەبەستی كۆمەڵا‌و رێكخراوی كۆمەڵایەتی دادەنێ، كە دەبێ بەردەوام لەهەوڵا دابن لە پێناوی بەدی هێنانی كامەرانی تاكەكەس‌و جێ‌بەجێ كردنی بەرژەوەندیە تایبەتیەكانی. ئەم بەرژەوەندییە بەجێ هێنانی دەبێ بە هۆی وەدەست هێنانی بەرژەوەندی كۆمەڵایەتی. چوونكە بەرژەوەندی كۆمەڵایەتی تەنیا لە كۆمەڵە بەرژەوەندی تایەبەتیەكانی تاكە كەسانی كۆمەڵا پێكهاتووە‌و خێری گشتیش بریتیە لە خێر‌و خۆشی تاكەكەسەكان. وەكوو بەروونی بۆمان دەردەكەوێ تاكەكەس. مەبەست‌و ئامانجی پیرۆزی ئەو رێبازەیەو بناغەی بۆچوونەكا ئەم رێبازەیە لە رێبازی "یاسای سرووشت" دادەمەزرێ‌‌و رەگ‌و ریشەی بۆ ئەو رێبازە دەگەرێتەوە.
لەم رێبازەدا، ئامانجی رێساكانی یاسا دابین كردنی ئازادی تاك‌و رێزگرتن لە كەسایەتی‌و مافە سرووشتی-یەكانیەتی، لەبەر ئەوە كە ئەوەی لە جیهانی دەرەوەدا بوونی هەیە مرۆڤە‌و كۆمەڵا جیا لە كەڵەكە بوونی مرۆڤەكان نیە، بێ شك مرۆڤ بە تەنیا ناتوانێ ببێتە بابەتی زانستی یاسا‌و پێوەندی كەسەكانە كە وێنای بوونی ماف‌و ئەرك مومكین دەكا. بەڵام ئەوەی كە ئامانجی سەرەكی رێساكانی یاسا پێك دێنێ پشتیوانی كردنی لە بەرژەوەندییەكانیەتی‌و كۆمەڵا كەرەستەیەكە كە بە كەڵك وەرگرتن لێی كەسەكە دەتوانێ مافەكانی خۆی بەڕێوەبەرێ.
بۆ تێگەیشتن لە بنەماكانی رێبازی، تاك سەروەرەكان چاوێكی خێرا بەسەر دوو چەمكی ئازادی¬و گرێبەستی كۆمەڵایەتی‌و رۆڵا‌و دەوری هەر كامیان لە پێك هاتنی سیستمی یاسایی پێویستە:
1ـ مرۆڤ بە سەربەستی لە دایك بووەو مافی خۆیەتی بە ئازادی چالاكیە دیار‌و نادیارەكانی خۆی پەرە پێ¬بداو لە بەرهەمەكەیان كەڵك¬وەرگرێ. بەڵام بۆ پاراستنی مافەكانی هەموو هاونیشتمانیان، دەبێ سنوورێك بۆ ئازادی هەر كام لەوان دابنرێ:
واتە سەربەستی هەر كەسێك سنووردار دەبێتەوە بە سەربەستی كەسانی دیكە. رێساكانی یاسا تاكەكان ناچار دەكا كە رێز لە مافی كەسانی دیكە بگرن‌و بەم شێوەیە لە بەرامبەر هەر مافێك¬دا بۆ هەمووان ئەرك دروست دەبێ‌و چەمكی ماف¬و ئەرك لە پێوەندی تاكەكان وەك دوو بابەتی تەریب¬و هەمبەر یەك پێك دێت.
بەم شێوەیە، ئەركی یاسا رێكخستنی ئازادیەكانە‌و دەبێ كارێك بكا كە هەموو بتوانن لەم مافە سرووشتیە كەڵك وەرگرن. هەروەكوو "كانت" لە پێناسەی بەناوبانگی خۆی سەبارەت بە یاسا(حقوق) دەڵێ: ((یاسا(حقوق) كۆمەڵە هەلومەرجێكە كە لە ئاكامی ئەو دا دەسەڵاتی هەر كەس لە گەڵا دەسەڵاتی كەسانی دیكە كۆ دەبێتەوە)).
2ـ زانایانی سەدەی 17و 18ی زایینی، كۆمەڵگا بە لقێك‌و دەركەتەی گرێبەستی نێوان كەسەكان دەزانن‌و گریمانەی بوونی ئەم گرێبەستە گرەوی پاراستنی مافی تاكەكان لە هەمبەر دەستدرێژی وڵاتەكان دەزانێ. لەم شیكردنەوەیەدا بەم ئاكامە دەگەین كە دەسەڵاتی راستین بە دەست تاكەكانی میللەتە نەك دەوڵەت.
جان لاك (Locke) لەم بارەوە دەڵێ: (( كەسەكان بە رادەیەك لە ئازادی‌و مافەكانی خۆیان دەست هەڵدەگرن كە بۆ پێك هێنانی دەوڵەت پێویستە‌و بنەمای ئەو بەیاننامەو مسۆگەر كردن¬و دڵنیاییانەی كە لە دەستور دا هەیە ئەم بابەتەیە)).
لە رێبازی گرێبەستی كۆمەڵایەتی دا، كۆمەڵگا نەك بەرهەمی رێككەوتنی چینی كەسەكانە‌و بوونی سرووشتیو سەرەكی نیە، بۆ بەردەوام بوونی ژیانی مرۆڤیش پێویست نیە، لەبەر ئەوە كە بەر لە پێكهاتنی دەوڵەت، مرۆڤەكان بە شێوەی سرووشتی¬و بێ هیچ دەوڵەتێك دەژیان. رۆسۆ ئەو دووانەی، كە بە بڕوای ئەو مرۆڤ لە ئاسوودەیی¬و ئاشتی دا دەژیا، پێی هەڵگوتوەو باوەری وایە شارستانییەت‌و ویست خاوەندارییەتی ماڵا‌و سامان‌و وەدەست هێنای دەسەڵاتی سیاسی ئەم كامەرانی¬و ئاسایش¬و خۆشیەی تێكداوە. بە پێچەوانەوە، هۆبز (Hobbes) لە لۆمەكردنی ئەم دۆخە دا ئەو سەردەمە بە سەردەمی قوربەسەری‌و ئاوسار بەربوونی¬و خۆویستی مرۆڤ زانیوە.
لەدوای ئەم سەردەمە كە كەسەكان بە هۆی گرێبەستی كۆمەڵایەتی دەوڵەت¬و كۆمەڵگایان پێك هێناو هەر كام چاو لە بەشێك لە ئازادییەكانی خۆیان دەنوقێنن تاوەكوو لە تایبەتمەندییە باشەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی كەڵك وەرگرێ.
لەگەڵا ئەوەشدا دەبێ بزانین كە زۆربەی نووسەرەكان ((گرێبەستی كۆمەڵایەتی)) بە رووداوێكی راستین نازانن¬و بە گریمانی دەزانن كە واباشە ببێتە بنەمای پێكهاتنی دەوڵەت‌و رێكخەری پێوەندی دەوڵەت‌و كەسەكان‌و تەنیا گرۆسیۆس (Grotus) و هێندێك لە پەیرەوانی ((گرێبەستی كۆمەڵایەتی)) بە رووداوێكی مێژوویی دەزانن.
چەمكی داد پەروەری (عەدالەت)
لە رێبازی تاك سەروەری¬دا، كەسەكان لە رووی یاساییەوە لە بەامبەر یەك دا سەربەخۆو سەربەستن¬ چوونكە هێندێك جار بەرژەوەندیەكانیان لە كۆمەڵگا دا دەكەوێتە ناتەباییەوە ئەركی یاسا ئەمەیە كە پێكەوەژیانی تاكەكان بە رێكخستنی پێوەندییەكانیان دابین بكات. ئەو رێسایانەی كە كەسەكان بە ویستی خۆیان‌و لە ئاكامی گرێبەستی كۆمەڵایەتی پێكیان هێناوە، ئامانجێك جیا لە رێككەوتنی ئازادی مرۆڤەكانی نیەو تاكوو ئەو شوێنە دەتوانێ سنوورداری بكات كە بۆ دابین كردنی ئازادی كەسانی دیكە پێویستە.
كەوایە لەوەها كۆمەڵگایەكدا، دادپەروەری واتایەكی جیا لە یەكسانی‌و (رێكبوونی) هاورێژەیی قازانج‌و زەرەر بە هۆی كرین‌و فرۆشتنەكانەوە نیە. یاسا بەبێ لەبەرچاوگرتنی لێهاتوویی‌و پێویستی تاكەكان، دەبێ بوار خۆش كات بۆ پێك هێنانی هاوتایی لە نێوان ئەو سامانانەی كە ئاڵوگۆڕ دەكرێن. ئەم دادپەروەرییە هەر بۆ خۆی‌و لە ئاكامی رێز گرتنی گرێبەستەكان پێكدێت‌و دەوڵەت هیچ پشكێكی لە دابەشكردنی دارایی‌و سامان‌و هەڵسەنگاندنی لێهاتووییەكان نیە: واتە دادپەروەری، بە شێوەیەك كە ئەرەستوو كەسەانی دیكە وتوویانە ((دادپەروەری ئاڵوگۆر كردنە)).
لە كردەوە یاساییەكاندا، ئەوەی كە دوو لایەن بیانهەوێ دادپەروەرانەیەو چوونكە هەر كەس زیاتر لە كەسانی دیكە قازانج‌و بەرژەوەندیو زەرەری خۆی دەزانی، ئەگەری بەستنی گرێبەستی نادادپەروەرانە نیە. كەوایە یاسا دەبێ رێز لەو بنەمایانە بگرێ كە دوو لایەن لەسەری رێك كەوتوون‌و خۆی تێهەلنەقورتێنێ تەنیا پێویستە كە ئازادی گرێبەست بەستن‌و سەلامەتی ویستی دوو لایەن دابین بكرێت، دادپەرەری هەر خۆی لە خۆوە دەپارێزرێ‌‌و پەیرەو دەكرێ‌‌و هیچ بۆ جێی گلەیی ناهێڵێتەوە.
ئاكامەكانی ئەم رێبازە
بە بۆچوونی كەسێك كە تاك لە بنچینەدا بە پاكژ دەزانێ‌‌و ئازادیەكەی گەورەتر لە هەموو شتێك دەزانێ‌‌و تەواوی رێكخراوە كۆمەلایەتیەكان رەنگێكی تایبەت بەخۆیانەوە دەگرن. شی كردنەوەی تەواوی ئاكامەكانی تاك سەروەری لەم سەرەتایەدا (راپۆرتەدا) ناگونجێ بەڵام ئاكامە گرنگەكانی بەم شێوەیە دەتوانین كورت بكەینەوە.
1ـ لە رووی سیاسیەوە: سەرچاوەی تەواوی هێزی وڵات، خەڵكەكەیەتی‌و ئەركی دەوڵەتەكانە كە ئەوپەڕی ئازادی بۆ تاك دابین بكەن. ئازادی كار‌و دەڕبرین‌و قەڵەم لە مافە سرووشتیو نەگۆڕاوەكانی مرۆڤن‌و هیچ رێسایەك ناتوانێ دەستدرێژی بكاتە سەر ئەو مافە بەرزانە. لەسەر ئەم ئەساسەیە كە لە جارنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ بە وردی باس لەو مافانە كراوەو زۆربەی دەستوورەكانیش بەشێكیان تەرخان كردوە بۆ مافەكانی میللەت‌و ئازادیەكانی.
بۆ دابین كردنی سەربەخۆیی تاك، تەواوی ئەو گرووپ‌و ئەنجومەنانەی كە نێونجی (واستەی)ی ئەو دەوڵەتەن. دەبێ بسردرێنەوە (وەها كە لە شۆرشی فەرانسەش¬دا تەواوی سەندیكا پیشەییەكان¬و یەكیەتیەكان هەڵوەشانەوە) لەبەر ئەوە ئەم گرووپە واستانەش روولێ نەرانەش لەبەرچاوگرتنی هێندێك رێسایان لە نێوان خۆیان بە پێویست دەزانی¬و ئازادی تاكیان زیاد لە پێویست لە ناودەبرد. وێرای ئەوە، ئەم واستانە بەو هێزە ئابووریەی كە وەدەستی دێن دەتوانن باروودۆخی خۆیان بەسەر بەكار هێنەرەكان دابسەپێنن.
2ـ لە رووی ئابوورییەوە: ركەبەری بنەماو ئەساسی ئابوورییەوە ئەو بەربەركانیەی كە كەسەكان بۆ پاراستنی بەرژەوەندیە تایبەتیەكانی خۆیان دەیكەن، لە ئاكامدا بە قازانجی بەرژەوەندی گشتی دابین بكاو بوار بۆ چالاكییەكانی كەسەكان برەخسێنێ. یاسای خستنە بازارو داواكاری دیاری دەكاو بەربەركانی كەسەكان لە رێگای وەدەستهێنانی قازانجی زۆرتر لە ئاكامدا دەبێتە هۆی پاراستنی بەرژەوەندی گشتی.
3ـ لە رووی یاساییەوە: ویستی تاك گیانی رێساكانی یاسایەو گرێبەست بنەمای سەرەكی تەواوی رێكخراوەكان‌و رێگاچارە یاساییەكان دێتە ئەژمار. رەگی دەسەڵاتداریەتی ویست، نەتەنیا لە بواری گرێبەستەكان، لە زامنی بێ دەسەڵاتی¬و تاوانەكان¬و میرات پەیوەندی پەسندە. دەوڵەت دەبێ پشتیوان¬و بەرێوەبەری رێككەوتنی كەسەكان بێ. شوێنەواری گرێبەست پەیرەوی ویستی راستین دوو لایەنەكەیەتی. گرێدانی گرێبەست هیچ شێوە دابێكی نیەو خاڵەكانی تەنیا لەسەر كەسانێك كاریگەرە كە لە بەسترانی دا بەشدار بون. مافی خاوەنداریەتی تاكەكەس پیرۆزەو خاوەنی دەتوانی هەر كارێك كە بیهەوێ بە سامانی خۆی یان كەلوپەلەكانی خۆی بكات‌و نەهێڵێ كەسانی دیكە كەڵك لە شتەكانی وەرگرن‌و سنووردار بوونی خاوەن بابەتێكە جیاو دەگمەنە.
سەبارەت بە بنەماڵە، ریزگرتن لە ئازادی ئەو پێوەندیەی بە هۆی گرێبەستی ژیانی هاوبەش دێتە كایەوە سست دەكاو لێكجیابوونەوە كە لە مەزهەبی كاتۆلیك دا رێگری لێ كرابوو ئازاد دەكرێ: مرۆڤی سەربەست نابی بە درێژەدان بە هاوسەری لەگەڵا یەكێكی دیكە ئیجبار بكرێو ناچار دەبێ رێگا چارەیەك بۆ ئازادی ئەو وەدۆزێت.
رخنە لە رێبازی تاك سەروەری
بنەماكانی ئەم رێبازە، لە رووی پشتیوانی لە ئازادی كەسەكی زۆر گرنگ¬و سەرنج راكێشە‌و رێگر دەبێ لەبەردەم دەستدرێژی كردنە سەر مافی كەسەكان. لەم راستایەدا هزری پەیرەوانی گۆرانكاریەكیان لە چەمكەكانی پێك هێنا كە دەبێ نێوی بنێین گۆرانكاری لە ئازادی‌و رەسەن بوون‌و شیاو بوون.
لە گرنگی‌و سەربەخۆیی كۆمەڵا هەر چەند زیادەرۆیی بكرێ، هەروەهاش ناتوانین نكۆڵی لەم خاڵە بكەین كە ئامانج لە پێكهێنانی كۆمەڵا دابینكردنی ئاسایش¬و خۆشی¬و بەختەوەری مرۆڤە،و نابێ مافە كەسەكیەكان یەكەوراست بكەینە فیدای گەشەكردنی كۆمەڵا. لەبەر ئەوە ئەگەر ئەندامانی میللەتێك هەست بە ئاسایش‌و بەختەوەری نەكەن قازانجێك لە پێشكەوتنی كۆمەڵەكی وان دا نیە.
بەڵام رخنەیەكی گرنگ كە لەم رێبازە دەگیردرێ، ئەوەیە كە كۆمەڵا لە گرووپێك كەسی ئازاد‌و سەربەخۆ پێك هاتووەو هەموو پێویستیەكانی ناتوانین لە سەر بنەمای گرێبەستی كۆمەڵایەتی چارەسەر بكەین.
دابەش كردنی كارە گشتی¬و پێویستیە وەك¬یەكەكانی ئەندامانی كۆمەڵا وەها چارەنووسی كەسەكان بەیەكەوە گرێ دەدات كە بە ناچاری دەبێ، لە پانتایی ژیانی كەسەكی، ژیانی كۆمەڵەكی یەكی دیكە بۆ ئەوان پەسند بكرێو دان بەوە بنرێ كە ئەم ژیانە هاوبەشەو داواكاری‌و پێویستی تایبەتی هەیە كە ئازادی كەسەكە هەموو كات دابینی ناكات. بە پێچەوانەی ئەوەی كە پێرەوانی ئەم رێبازە وتویانە، رەگی دەسەڵاتی ویست هەموو كات نابێە دادپەروەری‌و یەكسانی لە پێوەندی خەڵك دا. لەبەر ئەوە سەربەستی ویست كاتێك دابین كەری دادپەروەری كە دوو لایەنی گرێبەست لە رووی ئابوورییەوە، لانیكەم بە شێوەی رێژەیی یەكسان بن، لە سەردەمی ئێمەدا كە پێشكەوتنی پیشەسازی قورس بۆتە هۆی ئەوەی كە گرووپێكی گەورە لە خەڵك وەك كرێكار بۆ خاوەن سەرمایە گەورەكانن كار بكەن، چۆن دەتوانرێ بانگەشە بكرێ كە گرێبەستی نێوان ئەم دووانە دادپەروەرانەیە؟ داخوا ژیرانەیە كە بگوترێ چوونكە كرێكارەكە بۆ خۆی رەزایەتی لەسەر خاڵەكانی گرێبەستەكە داوە، باشترین شێوەی پاراستنی مافەكانی رێزگرتن لەم گرێبەستەیە هەروەها داخوا دەتوانین گرێبەستەكانی هەڵگرتن‌و گواستنەوە‌و بیمە بسپێرن بە خاڵەكانی رێككەوتنی دوو لایەنەكە‌و بڵێن ئازادی گرێبەست (دادپەروەریش) هەر لە خۆیەوە دابین دەكات؟
وای دابنێین كە لە كۆمەڵگایەكدا بە پێك هێنانی كۆمپانیا هاوبەشەكان‌و "كارتل"ە گەورەكان، كۆمەڵێك لە خاوەن سەرمایەكانی بەرهەم هێنان‌و فرۆشتنی بەرق‌و ئاو‌و جگەرە قۆرخ بكەن‌و بە سەربەستی تەواوەوە مەرجی فرۆشتنیان دیاری بكەن. لەوەها دۆخێك دا، ئاخۆ گرێبەستی بەهار هێنەرەكانی بەرق‌و ئاو جگەرە لەگەڵا ئەم گرووپە، لەبەر ئەو ئازادیەی كە كەسەكان لە بەستنی گرێبەستن هەیانە، دادەپەروەرانەیە‌و بەم كەشەدا دەتوانین ئەوان پێیان بڵێین ئازاد؟
بێ شك كەسەكان ئازادن كە مەرجی ئەو دامەزراوانە پەسن نەكەن، بەڵام ئەم ئازادیە بەو رادەیە واتای هەیە كە بڵێین كەسەكان ئازادن كە ژیان نەكەن. لەبەر ئەوە كە هەل‌ومەرجی ژیانی ئێستا پێداویستی تایبەتی پێك هێناوە كە جگە لە دابین كردنی كردنیان درێژەدان بە ژیان واتایەكی نیە. نیگەرانی لە پێك هاتنی ئەو دۆخە بوو بە هۆی ئەوەی كە لە سەرووی شۆرشی فەرانسە پێكهێنانی هەر جۆرە ئەنجومەن‌و سەندیكای پیشەیی یاساخ بێت‌و گرووپەكانی واستەی نێ,ان خەڵك‌و دەوڵەت لەناو بچن.
سەرچاوەكان:
1ـ تئۆری یاسا
2ـ مقدمە علم حقوق (فارسی)
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر