لە سێدارەدان تاوانی دەوڵەتە دژی مرۆڤ

هەزاران ساڵە  كە لەسێدارەدان وەك شێوەیەك لە سزادان بۆ تاونگەڵی قورس لە تەواوی جیهاندا پەیرەو دەكری. لە رووی مێژووییەوە ئەم سزایە، هەمیشە هۆكاری تۆڵەسەندنەوە‌و پتەو بوونی دەسەڵات‌و هێزبووە. لەگەڵ دەست پێكردنی دەورەی رۆشنگەری لە ئورووپادا رووناكبیرانی مەكتەبی مرۆڤ خوازی بۆ ئەوەڵین جارن كۆشتنیان وەك مافێكی پاوانكرای بە دەسەڵاتەكان خستە ژێر برسیارەوە.
چيا عەبدوڵڵا پوور

ئەمرۆكانە سزای مەرگ كە هەنووكە لە یاسای سزای هەندێك لە وڵاتان دا هەیە، كە دژبەرێكی زۆری هەیە كە لە روانگەی مافەكان‌و مرۆڤ ناسانە، بەرێوەبەری‌و زیاتر لە هەر شتێ‌ وەك سزایەك كە بنەماكانی مافی مرۆڤ پێشێل دەكا، رەد دەكەنەوە، زۆربەی رێكخراوەكان‌و رێكخستنە ناحكومیەكان لە تەواوی جیهان‌و هەروەها كۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتوەكان خوازیاری رەد كردنەوەو مەحكوم كردن‌و یاساغ كردنی ئەم سزایەن. رێكخراوی  لێبوردنی نێودەوڵەتی یەكێك لە دامەزراوانەیە كە بە بە شێوەیەكی جیددی لەم بارەوە چالاكی دەكات. خستنە رووی بووچونەكانی دژبەر‌و لایەنگری ئەم سزایە لە باسی فكری سەبارەت بە  سزای لەسێدارەدان، نمونەیەكە لە چالاكیەكانی ئەم رێكخراوە.
رێگاچارەیەكی دیكە جا لە لەسێدارەدان
لە سەرتای سەدەی بیستەم دا تەنیا سێ‌ دەوڵەت سزای مەرگیان لە یاسا سزاییەكانی خۆیان سریبۆوە، ئەمرۆكانە كە لە سەرەتای سەدەی بیست‌و یەكەم دایین زیاتر لە نیوەی وڵاتانی جیهان ئەم سزایەیان بە شێوەیەكی یاسایی یان بە كردەوە رەد كردۆتەوە. لە دەیەكانی دواییدا هەر ساڵە بە شێوەی نێونجی سێ‌ دەوڵەت سزای لەسێدارەدانیان بە شیوەی تەواو لە كتێبەكانی یاسای خۆیان رەش كردۆتەوە، یان سنووری پرستیژی ـ هەر كاتێ‌ كە ئەم سزایە سەبارەت بە بەشێ لە تاوانەكان دادەنرا  سنووردار كردەوە. ئەم لایەنگریە مەیلە رەنگدانەوەی ئەو ئاگا بوونە  روو لە زیاد بوونەیە كە بروای وایە، رێگا چارەیەكی كاریگەرتر جیا لە سزای لەسێدارەدانیش بوونی هەیە‌و ئەمە كە دەوڵەتەكان بە بێ‌ كوشتنی بەئەنقەست‌و بێ‌ بەزەییانەی مرۆڤەكان، دەتوانن ئاسایش لە كۆمەڵگاكانیاندا بپارێزن.
یاساكانی مافی نێونەتەوەیی لە سەر لەسێدارەدان
راگەیەندراوی مافی مرۆڤ لە دێسامبری ساڵی 1948 كە لە لایەن كۆمەڵەی گشتی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان پەسەند كرا. ئەم راگەیەندراوە كاردانەوەیەك بوو دژی دڕندەیی پیاوانی دەوڵەت‌و تیرۆری حكومەتی كە لە شەڕی جیهانی دووهەم لە لایەن ئاڵمان‌و هاوپەیمانەكانی لە دژی مرۆڤایەتی بەرێوەچوو بوو. لەم را گەیەندراوەدا مافی ژیان بۆ هەر مرۆڤێك بە رەوا زانراوە. ئەم رێكەوتننامەیە نێونەتەوەییە هەروەها، بەكارهێنانی ئازاردان یان هەڵسوكەوت یان سزاگەلی دڕندانە‌و نامرۆڤانە‌و سووك كەرانەی یاساغ كردووە. رێكخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی لەو باوەرەدایە كە جێ‌ بەجێ‌ كردنی سزای لەسێدارەدان پێشێلكردنی ئەم راگەیەندراوەیە.
پەیماننامە نێونەتەوەییەكان‌و ناوچەییەكانیش پشتیوانی لە خواستی نەهیشتنی سزای مەرگ دەكەن. بۆ نمونە پرۆتۆكۆلی ژمارە 13ی كۆنوانسیۆنی ئورووپایی مافی مرۆڤ كە لە یەكەمی ژووئەنی 2003 چووە بواری جێ‌ بەجێ‌ كردنەوە، یەكەمین رێكەوتننامەی نێونەتەوەییە كە سزای لەسێدارەدانی یاساغ كردووە. سەرەرای ئەم پرۆتۆكۆلە دەركردنی سزای لەسێدارەدان تەنانەت بۆ تاوانگەلێك كە لە كاتی شەڕ یا ئەو كاتانەی كە مەترسی روودانی شەڕ هەیە یاساغە.
جیا لەوە، سزای لەسێدارەدان لایەنگری ئەساسنامەی دادگای  بەرزی نێونەتەوەی كە لە ساڵی 1998 پەسەند كراوە، لەو سزایانەیە كە ئەم دادگایە دەتوانێ‌ دەری بكا، وەڵا نراوە. هەرچەند كە سنووری چالاكی ئەم دادگایە تەنیا پەیوەندی بە تاوانگەلی زۆر قورس، وەك تاوان دژی مرۆڤایەتی‌و ژینۆسایدەوە هەیە.
لێرەدا بەڵگەی مخالیفان‌و لایەنگرانی لەسێدارەدان دەخەمە روو
ـ هەندی لە لایەنگرانی سزای لەسێدارەدان دەڵێن:
"كاریگەری سزای لەسێدارەدان، لە پێشگرتن لە ئەنجامدانی تا‌وان لە لایەن تاوانبارانەوە زیاتر لە هەر سزایەكی ترە"
ـ بەڵام دژبەرەكانی سزای لە سێدارەدان دەڵێن:
تاكوو ئەمرۆكانە هیچ توێژینەوەیەكی زانستی، بەڵگەیەكی وای نەخستۆتە روو كە كاریگەری ئەم سزایە لەسەر پێشگرتن لە ئەنجامدانی ئەم تاوانە باشتر لە زیندانی هەتاهەتاییە.
سزای لەسێدارەدان تەنیا دەتوانێ‌ سەبارەت بەو تاوانانەی كە گەلاڵە دارێژیان بۆ كراوە كاریگەری پێشگیرانەی هەبێ‌. بەم شێوەیە لە باشترین دۆخدا، وێنا دەكرێ‌ كە تاوانبار، لە ئاست پێشهاتە یاساییەكانی خۆی زانیاری تەواوی هەیە. زۆربەی كوشتنەكان، بەڵام بە هۆی هەڵچوونە هەستیەكان، نەبوونی رامان، ‌و بە شێوەیەكی لەناكاو دێنە كایەوە، زۆربەشیان بە هۆی بەكار هێنانی ئارەق‌و موادی هۆشبەر. هیچ یاسایەك ناتوانێ‌، ئەم تاوانبارانەو كەسانێك كە ئازار دەچێژن بە هۆی نەخۆشی نەفسی، پێشگیری  بكات لە ئەنجام دانی تاوانەكەی. كارناسانی بواری سزایی لەو بڕوایەدان كە كاتێ‌ تاوانبارێك بە ئاگاییەوە تاوانێك بەو پەری دڵرەقییەوە دادەرێژێ‌ كاتێ‌ كارەكە دەكا كە بتوانێ‌ دڵنیا بێ‌ كە ئەگەری گیرانی زۆر كەمە. بەم شێوەیە، سزای لە سێدارەدان لەسەر ئەو كاریگەری نیە كە ، پێشگیری  لێ‌ بكا لە ئەنجام دانی تاوانەكەی.
ـ لایەنگرانی سزای لەسێدارەدان دەڵێن:
"ئەگەر سزای لەسێدارەدان نەمێنێ‌ رێژەی تاوان‌و تاوانكاری زیاد دەبێ‌"
ـ بەڵام دژبەرەكان بەڵگە دێننەوە:
هەڵبەت كە هەر كۆمەڵگایەك وێڵی دیتنەوەی ئیمكاناتێكە بۆ پشتیوانی كردن لە خۆی. پێداگری لە سەر بەرێوە بردنی سزای لەسێدارەدان، لەوانەیە ئەم هەلە بدا كە وا بنوێنن هەنگاو گەلێكی توندیان دژی تاوانكاری هەڵێناوەتەوە. لە راستیدا بەڵام ئەم مانۆرە تەنیا دەبێتە هۆی ئەوە كە بیروڕای گشتی لە وردبوونەوە سەبارەت بە رێكار گەلی كاریگەرتر بۆ روبەروو بونەوە لەگەڵا كێشە كۆمەڵایەتیەكان بەلارێ¬دا بەرێ‌، رێكارگەلێك كە بۆ بەربەرەكانی لەگەڵا هۆكارەكان‌و بنچینەكانی ئەنجامدانی تاوان‌و تاوانكاری پێویستن. ئەم هۆكارانە زۆرتر پێوەندیان بە بارودۆخە نەشیاوەكانی دەروونی‌و كۆمەڵایەتی هەر كۆمەڵگایەكەوە هەیە. سزای مەرگ، ناتوانێ‌ ئەم باروودۆخانە بگۆڕێ‌.
ئاماری جێی باوەرەكان پێشان دەدەن كە هیچ دەوڵەتێك، كاتێك بەرێوەبردنی سزای لەسێدارەدان یاساغ دەكات، نابێ‌ لە زیاد بوونی ئەنجامدانی تاوان لە كۆمەڵاگاكەیدا بترسێ‌. لە كانادا دا وەك نمونە رێژەی ئەنجامادنی كۆشتن، لەدوای یاساغ بوونی سزای لەسێدارەدان كەم بۆتەوە. لە كاتێك دا لە ئەمریكا، رێژەی زۆری تاوانكاری لە ویلایەتگەلێك كە سزای مەرگ یان هەنووكەش تێدا بەرێوە دەچێ‌، یان نەگۆراوە یان زیاد بووە.
ـ لایەنگرەكان دەڵێن:
"سزای لەسێدارەدان دادپەروەرانەیە. وڵامێكی شیاو بە تاوانێكی دڵرەقانەیە. بكوژەكان شیاوی سزای مەرگن"
ـ دژبەرەكان دەلێن:
سزای مەرگ، هیچ كاتێك دادپەروەرانە نیە تەنانەت كاتێك كە دەوڵەتێك دیاری دەكات‌و بەرێوەی دەبات. لایەنگری راگەیەندراوی مافی مرۆڤ، مافی ژیان، تەنانەت بۆ بكوژەكانیش دەبێ‌ مسۆگەر بێت.
ئەم وێنایە كە سزای مەرگ، دادپەروەرانەیە لە كردەوەدا پێشێڵا كراوە، تاكوو ئەو كاتە كە سزای لەسێدارەدان دەسەپێ‌، ئەم مەترسیە كە لەوانەیە تاكە بیگوناهەكانیش بسپێردرێنە پەتی سێدارە بوونی هەیە. هیچ سیستمێكی یاسایی تاكوو هەر رادەیەك كە تەواو‌و بێ‌ كەمووكوڕی بێ‌‌و لە رووی دادپەروەری‌و ویژدان كار بكات، دەگەڵا ئەوەشدا تووشی هەڵە دەبێ‌، سزای مەرگ بە پێچەوانەی هەموو سزاكان ناتوانری قەرەبوو بكرێتەوە. زۆرێك لە تاوانباران لەگەڵا ئەمە كە خەتاباریان سەد لەسەد نەسەڵمێنراوە لەسێدارەدراون. راستی دوای بەرێوەبردنی سزای لەسێدارەدران بەدەگمەن بە بیرورای گشتی رادەگەیەندرێ‌. هەروەها هیچ سیستمێكی یاسایی ناتوانێ‌ لە هەموو پرسەكاندا بە شێوەی دادپەروەرانەو وەك یەك حكم دەربكات كە چ كەسێك مافی ژیانی هەیە‌و چ كەسێك شیاوی مردنە. بەم شێوەیە لە دەرەجەی یەكەمدا سزای مەرگ پێوەندی بە قۆرسی تاوان نیە، بەڵكوو بە هۆكاری دیكە وەك چۆنایەتی پێك هێنانی فایل، هەڵەكان، خەراپ تێگەیشتنەكان‌و هەڵكەوتنەكان‌و بۆ نمونە رەنگی پێست یان پێگەی كۆمەڵایەتی تاوانبار یان قوربانیەوە هەیە. لەم روەوە جێی سەرسوورمان نیە كە سزای لەسیدارەدان لەسەر كەمدەرامەدەكان‌و بنەماڵەكانیان یان چینەكانی خوارووی كۆمەڵگا زۆرتر بەرێوە دەبردرێ‌، چوونكە ئەوان لە رووی دارایەوە توانای هەڵبژاردنی وەكیلێكی شارەزا‌و باشیان نیە.
جیا لەوە ئەگەری خراپ كەڵك وەرگرتن لە سزای لە سێدارەدان لە هەموو سیستمەكان لە سەاسەری جیهاندا بوونی هەیە. راستە كە هەر جۆرە سزایەك لە رووی سیاسیەوە دەتوانێ‌ كەڵكی خراپی لێ‌ وەرگیردرێ‌ بەڵام سزای مەرگ  بە هۆی یەكجارەكی بوونی بابەتێكە كە بە هۆی ئەوەوە دەتوانرێ‌ مرۆڤگەڵی ناخۆشەویست (بۆنموونە پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكان) بۆ هەتاهەتایی وەلا بنێ‌.
ـ لایەنگرانی لەسێدارەدان لەو بروایەدان:
"سزای مەرگ بۆ هەڵسوكەوت كردنێكی دادپەروەرانە لەگەڵا قوربانیەكانی تاوان‌و بنەماڵەكانیان پێویستە"
ـ مخالیفەكان بەڵگەە دێننەوە:
لەسێدارەدانی تاوانبار، نە قوربانیەكە دووبارە زیندوو دەكاتەوە‌و نە ئازاری ئەوانەی ماون كەم دەكاتەوە. تەنانەت خزمانی تاوانباریش بە هۆی لەدەست دانی كەسێك لە بنەماڵەكەیان تووشی ناخۆشی‌و خەم دەبن.
ئەم هیوایە (كوشتنی بكوژ) كە لە لایەن خزمانی قوربانی دەردەبردرێ‌  هیوایەكە كە لە راستیدا شێوەی تۆڵە سەندنەوە بە خۆوە دەگرێ‌، لە رووی مرۆڤییەوەشیاوی تێگەیشتنە بەڵام كوشتنی تاوانبار قەرەبووكەرەوەی مرۆڤێك كە لەدەست چووە نیە قازیەكان دەبێ‌ بە ئاگاییەوە لە سەر بنچینەی یاساكانی حقوقی بریار بدەن،ئەحكامەكانیان نابێ‌ لە ژێر كاریگەری "هەستە پاكەكانی خەڵك" دەربچێ‌. جیا لەوە بنەماڵەگەلێك هەن كە وتوویانە كوشتنی تاوانبار هیچ سووكنایەكی بۆ نەهێناونەتە كایەوە بەپێچەوانەوە تەنانەت هەندێ كات ئەو پرسەی كە بە چ شێوەیەك رووبەرووی ئازار‌و ژانی خۆیان ببنەوە لیِ قورستر كردوون. روونە كە هەستی دادپەروەری خوازی‌و بەكاربردنی سزا لە هەمبەر تاوانبار دەتوانرێ‌ بە سزا گەلی تر وڵام بدرێتەوە.
ـ لایەنگران دەڵێن:
ـ سزای لەسێدارەدان پێویستە لەبەر ئەوەی كە ئامرازێكە دژی بەكارهێنانی تیرۆر‌و توندوتیژی.
بەڵام دژبەرەكان دەڵێن:
پشێویەك كە لەسێدارەدانی تیرۆریستێك لە بیرورای گشتی دەیهێنێتە كایەوە، خۆی لە خۆیدا بەستێنێكی لەبارە بۆ هەستان بە كاری تیرۆریستی نوێتر: بەم هۆیە لەسێدارەدراوان دەگوترێ‌ "شەهید"‌و یادی ئەوان دەبێتە هۆی فراوان بوونی رێكخستنێك كە  پێوەندیان پێوەی هەبووە. لەم رووەوە لەوانەیە ئەو گەنجانەی كە تا ئەو دەمە بەس بە شێوەی زارەكی نارەزایەتیان دردەبری‌و رازی وون لەو شێوە نارەزایەتی دەڕبرینە، بەرەو دەمارگرژی بچن.
لە لایەكی دیكەوە ناتوانرێ‌ لەگەڵا دیاردەی تیرۆریزم بە هەرەشە كردن بە سزای مەرگ بەربەرەكانی بكرێ‌ چونكە لەسێدارەدان بۆ ژنان‌و پیاوانێك كە ئامادەن ئاگایانەكایە بە ژیانی خۆیان‌و كەسانی دیكە بكەن بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانیان، نەتەنیا بە هۆكارێكی پێشگیرانە نایەتە ئەژمار بەڵكوو هاندەریشە. لەسێدارەدانەكان زۆربەیان وەك پاساوێكی  تۆڵە ئەستێنانە‌و لەم رێگایەوە بۆ بەكارهێنانی توندوتیژی زۆرتر كەڵكی لێ‌ وەردەگیردرێ‌ تاكوو ئەوەی كە لە فراوانبووی پێشگیری بكری.

سەرچاوە:
1ـ ئینتێرنێت
2ـ مجازات اعدام در جهان